Chúng ta đã sống một nửa thế kỷ trong ngôn ngữ của chia lìa. Nhưng chính nơi đó, văn chương đã giữ cho ta một sợi chỉ, nối từ gốc đến ngọn, từ vết thương đến ký ức, từ lưu vong đến khả thể trở về.

Năm 1975, lịch sử Việt Nam bước sang một chương mới. Hòa bình đến trên danh nghĩa, nhưng những đứt gãy lớn hơn lại âm thầm diễn ra: đứt gãy trong tư tưởng, trong thẩm mỹ, trong cảm thức về quê hương và nhân dạng con người. Hàng triệu sinh linh rời bỏ quê hương – không phải chỉ bằng đôi chân, mà bằng nỗi đau. Và theo họ, là một phần rất sống động – nhưng mong manh – của ngôn ngữ Việt Nam: đó là văn chương.

Nửa thế kỷ sau, năm 2025, chúng ta nhìn lại và thấy một điều kỳ lạ: dù trong nước hay hải ngoại, văn học Việt vẫn chưa từng ngưng đọng. Nó biến dạng, phân hóa, thay da đổi thịt. Nhưng tự thân vẫn đang lên tiếng – như một chứng nhân của thời đại. Trong nước, văn học đi qua chiến tranh, vào Đổi Mới, rồi trôi giữa hỗn độn toàn cầu hóa. Ngoài nước, văn học Việt thành hình từ trại tị nạn, sống lay lắt với tiếng Việt của lưu dân, rồi trưởng thành giữa những khoảng không đa ngữ và hậu thuộc địa[1]. Hai con đường tưởng chừng rẽ ngả – nhưng chung một khởi điểm: một đất nước bị đẩy đến bờ vực của định hình lại bản sắc.

Chúng ta hãy thử đi vào hành trình ấy. Không phải để phán xét ai viết hay hơn, hoặc ai có “tư cách văn chương chính thống”, mà để hiểu tại sao – giữa muôn nghìn bất đồng chính kiến – văn chương vẫn là nơi người Việt gặp nhau trong nhân tính.

Bài viết này không nhằm dựng một tượng đài. Cũng không cố “hợp nhất” hai nền văn học như một nỗ lực hàn gắn mang tính biểu kiến hơn là đối thoại chân thực. Thay vào đó, nó là một trầm tư dài, nối từ những bản thảo hậu kháng chiến của Võ Phiến[2] đến những phản tỉnh triết học của Nguyễn Huy Thiệp[3], từ thở than câm lặng của Trần Vũ[4] đến dữ dội sám hối của Bảo Ninh[5], từ cảm thức ly hương nội tại trong thi ca của Nguyễn Đức Sơn[6] đến nỗi cô đơn toàn cầu trong Linda Lê[7].

Và cũng từ đó, ta nhìn về những câu hỏi lớn:

Thế nào là một nền văn học Việt đích thực trong thế kỷ XXI?

Những nhà văn trẻ Việt kiều viết bằng ngoại ngữ hôm nay, họ là người “ngoại quốc” hay “người Việt”?

Và điều gì làm nên căn cước – không phải quốc tịch, mà là ngôn ngữ tâm linh của một dân tộc?

Nếu chúng ta còn tin rằng văn học không chỉ là những trang giấy, mà là nơi cư ngụ cuối cùng của tâm hồn một dân tộc, thì hẳn, sau 50 năm, đã đến lúc cùng nhau đọc lại tất cả – bằng cả trí tuệ và tình thương.

I. Một nền văn học bị chia đôi – và những tiếng nói âm thầm giữ lửa

Năm 1975, khi đất nước Việt Nam thống nhất về địa lý, cùng lúc phân đôi sâu sắc trong dòng chảy văn hóa và cảm thức lịch sử. Đó là thời khắc lịch sử buộc ngôn ngữ văn chương phải mang vết thương. Một nửa đi về phía kháng chiến thành công – đầy hân hoan nhưng nhanh chóng rơi vào những giới hạn của tuyên truyền, kiểm duyệt và nhất nguyên ý thức hệ. Nửa còn lại trôi dạt khỏi quê hương, khởi đầu một cuộc sống lưu vong – nơi ngôn ngữ không vừa để diễn tả thực tại, vừa để chống lại sự quên lãng. Cả hai phía – dù không cùng đứng – đều viết bằng nỗi đau và khát vọng về một “người Việt Nam toàn vẹn”.

1. Trong nước – từ hiện thực chủ nghĩa xã hội đến tiếng gọi phản tỉnh

Sau năm 1975, văn học trong nước phần lớn bị đặt dưới chiếc khung của chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa. Những tác phẩm nổi bật giai đoạn này vẫn mang một khí thế “ca ngợi cách mạng, xây dựng lý tưởng mới,” với những cái tên như Tô Hoài, Nguyễn Khải, Chu Lai, Dương Thu Hương (thời kỳ đầu), Hồ Phương, Nguyễn Trí Huân… Tác phẩm thường xoay quanh mô-típ chiến thắng, tái thiết đất nước, hoặc ca ngợi phẩm chất “người lính cách mạng,” “người phụ nữ thời hậu chiến,” “người cán bộ mới,” v.v.

Tuy nhiên, chính từ trong lòng cái khung định hướng đó, những tiếng nói phản tư bắt đầu âm ỉ. Từ Nguyễn Minh Châu với những truyện ngắn như Chiếc thuyền ngoài xa, ông đưa ra một triết lý nhân sinh phức tạp hơn – nơi “người tốt” không luôn thắng, và cuộc đời không phải trắng – đen. Đến Dương Thu Hương, sau một thời gian là cây bút mũi nhọn, đã trở thành tiếng nói phản biện mạnh mẽ, đặc biệt với tiểu thuyết Những thiên đường mù, Tiểu thuyết vô đề, nơi số phận con người bị nghiền nát dưới bánh xe lý tưởng.

Và đặc biệt, sự xuất hiện của Nguyễn Huy Thiệp cuối những năm 1980 đã đánh dấu một cột mốc: “văn học bắt đầu trở lại với cái đau của con người.” Những truyện ngắn như Tướng về hưu, Không có vua, Phẩm tiết, Muối của rừng… trở thành những bức tranh trần trụi về đạo đức suy đồi, tâm linh mục ruỗng và sự ngộ nhận lịch sử. Thiệp không phải là một nhà văn phản động – ông là người yêu thương sâu sắc đất nước, nhưng là một người tỉnh thức.

Song hành, Bảo Ninh với Nỗi buồn chiến tranh đã làm điều không ai dám làm trước đó: viết về chiến tranh như một thảm họa tâm linh, một “chứng tích đau khổ” chứ không phải là huyền thoại. Từ thời điểm đó, văn học Việt trong nước bước sang một ngưỡng mới: tự vấn căn tính, chất vấn lịch sử, và phục hồi con người cá nhân.

Thế hệ sau Nguyễn Huy Thiệp – như Nguyễn Bình Phương (Ngồi, Trí nhớ suy tàn), Tạ Duy Anh (Đi tìm nhân vật), Đỗ Hoàng Diệu (Bóng đè) – đã đi xa hơn nữa trong việc giải thiêng quá khứ, giải cấu trúc văn hóa quyền lực và khám phá những tầng sâu vô thức – điều mà trước đó bị né tránh hoàn toàn.

2. Hải ngoại – văn chương như ký ức bị xé đôi

Trong khi đó, nơi bên kia đại dương, văn học hải ngoại hình thành trong sự lưu vong. Nhưng đây không phải là “văn học của người xa xứ” một cách giản đơn. Nó là văn chương của những người bị trôi dạt, nơi ký ức vừa là phao cứu sinh, vừa là gánh nặng.

Khởi đầu từ những nhà văn vượt biên, định cư trong trại tị nạn hay cộng đồng người Việt tại Mỹ, Pháp, Canada, Úc… văn học hải ngoại mang một cốt lõi tự sự: kể lại sự thật mà lịch sử chính thức đã không kể. Những tiếng nói đầu tiên là Nhật Tiến, Nguyễn Mộng Giác, Trần Trung Đạo, Viên Linh, Võ Phiến, với những hồi ký, truyện ngắn, tiểu luận mang đầy khát vọng giữ gìn bản sắc, kể lại hành trình vượt thoát, sự khủng hoảng căn cước, và khắc khoải nỗi nhớ quê hương.

Tác phẩm như Mùa Biển Động (Nguyễn Mộng Giác) là một tiểu thuyết chính trị – đồng thời là bản trường ca về sự hoang mang của trí thức Việt trong thế kỷ XX. Trong khi đó, Võ Phiến, với hàng chục tập tạp bút, truyện, tiểu luận, là “nhà lưu trữ ký ức” cho cả một thế hệ mất quê hương.

Đến thế hệ giữa, những nhà văn như Trần Vũ, Trịnh Y Thư, Đặng Phùng Quân, Linda Lê, Thu Tứ… đưa văn học hải ngoại đến một biên giới mới: không chỉ kể lại, mà khảo sát nội tâm con người bị phân mảnh, truy tìm căn cước trong lưu đày. Văn chương của họ thường đậm chất hiện sinh, u uẩn, giàu liên văn bản và triết học – đặc biệt là triết học châu Âu hậu hiện đại. Điều đáng lưu ý là: họ viết không phải để chống cộng hay lên án chiến tranh, mà để diễn tả nỗi đau không còn quê để trở về.

Chính vì vậy, nếu văn học trong nước từ sau 1986 bắt đầu mở rộng để phản tỉnh, thì văn học hải ngoại là một dòng tự trị độc lập, đi theo chiều sâu nội tâm và tinh thần lưu vong.

II. Những dòng sông không tìm cách hợp lưu – nhưng vẫn chảy về phía biển

Có một điều lạ lùng trong đời sống văn học Việt Nam sau 1975: hai dòng chảy cùng bắt nguồn từ một đất nước, một ngôn ngữ, một lịch sử, nhưng lại không nhìn thấy nhau – hoặc không chịu thừa nhận nhau. Văn học trong nước – trong nhiều năm – xem văn học hải ngoại như một dạng ngoài luồng, lệch chuẩn, thậm chí phản động. Trong khi đó, nhiều cây bút hải ngoại cũng né tránh – hoặc cự tuyệt – văn học trong nước, bởi cho rằng nó mang hơi hướng tuyên truyền, thiếu tự do tư tưởng.

1. Giao lưu bị trì hoãn – và những bước chân chập chững

Cho đến khoảng đầu thập niên 2000, vẫn hiếm có trường hợp một tác phẩm hải ngoại được xuất bản chính thức tại Việt Nam (và ngược lại). Thậm chí, nhiều nhà phê bình, học giả trong nước – dù từng biết đến Võ Phiến, Nhật Tiến, Trần Vũ… – nhưng chưa từng được tiếp cận tác phẩm của họ một cách chính thống. Còn phía hải ngoại, rất nhiều người không biết đến Nguyễn Huy Thiệp, Bảo Ninh, Nguyễn Minh Châu… mãi cho đến khi các bản dịch tiếng Anh, Pháp xuất hiện.

Tuy vậy, văn chương không thể bị ngăn bằng biên giới hay ý thức hệ. Những cuộc “vượt tuyến” âm thầm đã bắt đầu từ chính các độc giả, sinh viên, trí thức hai bên. Các trang web như Talawas, Tiền Vệ, Da Màu ra đời, tạo ra không gian “văn học thứ ba”: nơi tác phẩm của cả hai phía được cùng đăng tải, đối thoại, thậm chí tranh luận. Từ đó, những tên tuổi trước đó “bị loại trừ” dần trở lại bản đồ văn chương: Võ Phiến được trích dẫn trong phê bình văn học, Trần Vũ trở thành đề tài nghiên cứu, còn Linda Lê được giảng dạy trong các khóa văn học so sánh.

Ở chiều ngược lại, văn học trong nước cũng bắt đầu lọt vào radar của độc giả hải ngoại – không còn bị nhìn bằng cặp mắt chính trị, mà bằng cảm xúc thẩm mỹ và nhận thức nhân loại. Nỗi buồn chiến tranh được dịch sang tiếng Anh và gây tiếng vang, Cánh đồng bất tận của Nguyễn Ngọc Tư vượt ra ngoài các biên giới tỉnh lẻ để thành hiện tượng văn học quốc tế.

Đó là những bước đầu của một cuộc “hồi hướng văn học” âm thầm nhưng tất yếu – khi người Việt ở mọi nơi bắt đầu tự hỏi: “Chúng ta có thể đau chung một nỗi đau mà không cần cùng đứng một phía chính trị được không?”

2. Ngôn ngữ và căn cước – cuộc kháng cự thầm lặng của văn chương

Trong suốt 50 năm qua, một trong những cuộc tranh chấp âm ỉ nhất không nằm ở chính trị, mà ở ngôn ngữ – cụ thể hơn, ngôn ngữ văn chương. Khi lưu vong, những nhà văn hải ngoại mang theo tiếng Việt như một chiếc chìa khóa mở về quê hương – nhưng theo thời gian, tiếng Việt ấy trở thành một gánh nặng với thế hệ con cháu. Họ không thể viết bằng tiếng Việt, nhưng cũng không muốn viết hoàn toàn như người bản xứ. Thế là những cây bút song ngữ – như Lê Thị Huệ, Ocean Vuong, Viet Thanh Nguyen – xuất hiện: họ là những người “nằm giữa hai miền ngôn ngữ.”

Ở trong nước, ngôn ngữ văn chương cũng biến chuyển: từ giọng điệu mô phạm, khuôn thước của giai đoạn đầu sau 1975, sang các thử nghiệm kết cấu, ngôn ngữ phá cách, thậm chí đa phương tiện. Điều đó cho thấy: ngay cả khi bị kiểm duyệt hay ràng buộc, văn chương vẫn tìm ra những lối đi của mình.

Thực chất, cả hai phía – trong và ngoài nước – đều đang chống lại một thứ giống nhau: sự chết cứng của ngôn ngữ. Văn chương, với họ, là cách giữ lại đời sống nội tâm, ký ức cá nhân, và cả sự phản kháng im lặng trước cường quyền – dù nó đến từ chính trị hay thị trường.

3. Những nẻo đường gặp gỡ – dù không ai định trước

Một hiện tượng đáng lưu ý trong khoảng 20 năm gần đây là: các hội nghị, hội thảo, diễn đàn văn học quốc tế đã tạo ra không gian trung tính để các nhà văn Việt trong và ngoài nước gặp nhau mà không cần khai báo lập trường. Các nhà văn như Nguyễn Ngọc Tư, Nguyễn Bình Phương, Lê Minh Hà, Trần Vũ, Thuận… cùng xuất hiện trong các tuyển tập quốc tế, cùng được dịch, cùng được trao giải. Điều này không chỉ tạo ra một không gian “xóa mờ biên giới,” mà còn chứng tỏ rằng: thế giới đã bắt đầu nhìn thấy văn học Việt như một chỉnh thể đa sắc, chứ không phân biệt “quốc nội” hay “hải ngoại” như ta vẫn nghĩ.

Và chính ở điểm này, một khả thể lớn mở ra: liệu đã đến lúc ta dẹp bỏ ranh giới của lưu vong và chính quốc, để nghĩ về một nền văn học Việt mang tính toàn cầu – không từ quốc tịch, mà từ tinh thần?

III. Viết để trở về: Văn chương như hành trình tìm lại căn tính trong thế giới phân mảnh

Câu hỏi âm ỉ trong văn học Việt Nam – cả trong và ngoài nước – sau 1975 không còn là “chúng ta đứng về phía nào?”, mà là “chúng ta là ai?”. Câu hỏi đó không có câu trả lời chung, càng không thể trả lời bằng lập trường chính trị. Nó chỉ có thể được trả lời – hoặc ít nhất là được soi sáng – qua hành trình trở về cái gốc: cái gốc của bản sắc văn hóa, của lịch sử cá nhân, và của sự sống còn tinh thần.

1. Văn học và cú sốc bản sắc hậu chiến

Trong nước, sau ba thập kỷ bị chi phối bởi mô hình văn học tuyên truyền – người nghệ sĩ như “chiến sĩ trên mặt trận tư tưởng” – thì từ cuối thập niên 1980, người viết dần quay về với chính mình. Nhân vật không còn là hình mẫu đạo đức, mà là con người đầy mâu thuẫn, lạc lõng giữa thực tại và ảo tưởng.

Từ Nguyễn Huy Thiệp đến Nguyễn Bình Phương, Tạ Duy Anh, và cả lớp nhà văn nữ như Đỗ Hoàng Diệu, Phan Thúy Hà… đều cho thấy một điều: họ không viết để cải tạo xã hội, mà để chữa lành chính mình. Những nhân vật của họ bị đè nén bởi quá khứ, bởi truyền thống, bởi ký ức chiến tranh, bởi định kiến gia đình và giới tính. Đó không phải là những “người hùng” của thời đại, mà là những thân phận trôi nổi, cố tìm cho mình một chỗ đứng – và thường bất lực.

Ở bên ngoài, văn học hải ngoại đối diện một khủng hoảng khác: không còn đất nước để quay về. Căn tính người Việt trong văn học hải ngoại không nằm trong lý lịch hay quốc tịch – mà nằm trong những câu chuyện chưa từng được kể trọn. Đó là người lính VNCH chưa từng có chỗ trong sách giáo khoa. Đó là người mẹ Việt ở Mỹ nói tiếng Anh bập bẹ, nuôi con trong hoài nghi chính mình. Đó là đứa trẻ lớn lên không biết quê nhà, nhưng lại mơ về một Hà Nội thời Pháp thuộc, một Sài Gòn đã mất, qua truyện ngắn của mẹ cha.

2. Phân mảnh bản ngã – và văn chương như sự tự vấn hiện sinh

Điều đặc biệt ở cả hai phía là: tính phân mảnh của nhân vật và của chính người viết. Đây là dấu hiệu rõ nét nhất cho thấy văn học Việt Nam sau 1975 đã bước vào giai đoạn hiện đại hậu thực dân và hậu chiến, nơi bản ngã không còn là khối vững chắc, mà là những mảnh vụn: ký ức, huyễn tưởng, khát vọng và mất mát.

Trong các tác phẩm của Linda Lê (Voix, Les Trois Parques), bản ngã thường là nữ, vô danh, không quê quán, không cha mẹ – nhưng đầy khắc khoải. Trong khi đó, ở Trần Vũ (Ngôi nhà sau lưng giếng nước), bản ngã là kẻ phản kháng tuyệt vọng, sống như bóng ma giữa ký ức chiến tranh và đời sống Mỹ hóa.

Ở chiều trong nước, Nguyễn Bình Phương với tiểu thuyết Trí nhớ suy tàn người đưa ra một không gian mơ hồ giữa thực và ảo, nơi nhân vật không chắc mình là ai, có từng sống hay đã chết. Đó là biểu hiện rõ rệt của một tâm thế phân mảnh – nhưng đồng thời là khát vọng ghép lại bản thể qua ngôn từ.

Sự tương đồng này – dù hai phía không hề “nhìn nhau” – cho thấy một điều: văn học Việt hậu chiến, dù ở đâu, đều mang tính hiện sinh sâu sắc. Nó không còn là tiếng nói cộng đồng, mà là tiếng thì thầm trong phòng kín. Và trong không gian ấy, viết là cách duy nhất để không tan rã.

3. Tìm về cái gốc – và thất lạc ngôn ngữ

Với người Việt hải ngoại, hành trình trở về cái gốc lại đi qua một ngõ rất hẹp: ngôn ngữ. Nhiều nhà văn đối mặt với sự bất lực kép: nếu viết bằng tiếng Việt, thì họ chỉ có thể nói với một cộng đồng nhỏ, ngày càng rời xa văn hóa đọc. Nếu viết bằng tiếng Anh/Pháp/Đức…, thì họ buộc phải dịch chính mình – và mất đi âm vang nguyên sơ.

Thế hệ đầu như Võ Phiến, Nhật Tiến, Trần Trung Đạo… còn cố giữ toàn bộ văn chương trong tiếng Việt. Nhưng đến thế hệ sau – Ocean Vuong, Lê Thị Huệ, Lan Duong – đã chọn ngôn ngữ khác: họ viết bằng tiếng Anh, nhưng tràn đầy hình ảnh Việt, nhịp thơ Việt, những giấc mơ Á Đông.

Câu hỏi đặt ra là: liệu cái gốc có thể được giữ trong một ngôn ngữ mới? Hay chính việc mất tiếng Việt sẽ khiến ta “vô tổ quốc trong tinh thần”? Ở đây, văn chương không còn là sáng tác nữa – mà là hành vi giữ lấy cái gốc cuối cùng của dân tộc.

Và đó cũng là bi kịch thầm lặng của rất nhiều cây bút: viết bằng một tiếng nói không còn ai đọc, hoặc viết bằng một ngôn ngữ không còn là mình.

IV. Những chủ đề văn học xuyên biên giới – từ chiến tranh đến siêu hình hiện sinh

Dù phân ly không gian, chia cắt chính trị, văn học Việt Nam trong và ngoài nước vẫn cùng mang một tâm thức chung: tâm thức bị chấn thương bởi lịch sử. Nhưng không dừng ở đó, văn chương 50 năm qua đã dần thoát khỏi phản xạ kháng chiến – lưu vong để đi vào những chiều kích sâu hơn: tâm linh, siêu hình học, thân phận, tình dục và hiện sinh lạc loài.

Bấy giờ, những chủ đề đã xuất hiện một cách lặp đi lặp lại, trở thành như mã di truyền trong tinh thần sáng tác của cả hai phía:

1. Chiến tranh – di sản hay di chúc?

Không một nền văn học nào trên thế giới hiện đại lại mang nhiều ký ức chiến tranh như văn học Việt Nam. Nhưng nếu trước 1975, chiến tranh được diễn tả như một hành trình anh hùng hay bi tráng, thì sau 1975 – ở cả hai phía – nó được tái hiện như một chấn thương văn hóa.

Ở trong nước, từ Nguyễn Minh Châu đến Bảo Ninh, chiến tranh không còn là chiến thắng, mà là một “nỗi buồn sống sót”. Nỗi buồn chiến tranh là ví dụ điển hình, khi người lính không trở về như người hùng, mà như một hồn ma vất vưởng – ám ảnh bởi xác chết, mưa rừng, dục vọng và hư vô.

Ở ngoài nước, ký ức chiến tranh lại bị buộc phải lưu giữ như di chúc – một bản ghi chép cho thế hệ sau. Những tác phẩm của Nguyễn Mộng Giác, Nhật Tiến, Phan Nhật Nam, Trần Vũ, Viên Linh… không đơn thuần chỉ kể lại sự sụp đổ của miền Nam, mà còn ghi lại cách mà chiến tranh đã hủy diệt bản sắc con người. Đặc biệt, sự hiện diện của những nhân vật sĩ quan, trí thức, sinh viên thời VNCH mang lại một hình ảnh khác – một tấm gương đối diện với sự bội phản của lịch sử.

Như vậy, chiến tranh trong văn học sau 1975 không còn là sự kiện – mà là trạng thái thường trực của tinh thần, một vết rạn không bao giờ lành – dù viết từ Hà Nội hay viết giữa quận Cam v.v…

2. Gia đình – thiên đường đã mất

Một chủ đề khác vang vọng xuyên biên giới là gia đình – không như mái ấm, mà như một trường chấn thương. Điều đặc biệt là dù trong hay ngoài nước, hình ảnh gia đình Việt trong văn học đều chất chứa ngột ngạt, bảo thủ, định kiến và những cuộc bạo hành tinh thần.

Ở Nguyễn Huy Thiệp (Không có vua, Tướng về hưu), gia đình là nơi các thế hệ không hiểu nhau, chồng giết vợ, con bất hiếu, cha bất lực. Ở Nguyễn Ngọc Tư (Cánh đồng bất tận), đó là không gian bị chèn ép bởi luân lý và nhục dục, nơi một cô gái lớn lên trong câm nín và tổn thương. Ở Đỗ Hoàng Diệu (Bóng đè), gia đình là nơi đàn bà bị ám ảnh bởi huyết thống và dục vọng đàn ông.

Trong văn học hải ngoại, gia đình lại là khoảng cách không thể lấp. Thế hệ cha mẹ gốc Việt sống bằng hoài niệm, truyền thống và u uất. Con cái trưởng thành giữa văn hóa bản xứ, không nói được tiếng mẹ, không hiểu được nỗi buồn của cha. Tác phẩm như On Earth We’re Briefly Gorgeous của Ocean Vuong là điển hình: gia đình là nơi vừa yêu thương tuyệt đối, vừa bị hiểu lầm vĩnh viễn.

Chính sự thất bại của gia đình – như một đơn vị truyền thừa văn hóa – đã khiến nhân vật văn học không còn chỗ trú. Viết văn trở thành ngôi nhà cuối cùng.

3. Giới tính và dục tính – nơi thân thể trở thành ngôn ngữ

Một chủ đề bùng nổ sau Đổi Mới trong nước, và từ lâu đã hiện diện ở văn học hải ngoại: giới tính và dục tính. Đây không đơn thuần là sự “cởi trói” hay nổi loạn. Đó là một cách giải phóng con người khỏi những ràng buộc mô hình xã hội – cha, thầy, Đảng, dân tộc.

Ở trong nước, các tác phẩm của Đỗ Hoàng Diệu, Phan Hồn Nhiên, Nguyễn Thị Thu Huệ, Y Ban… đã phơi bày thân thể phụ nữ như một biểu tượng của quyền lực và nỗi đau. Dục vọng không bị phán xét đạo đức, mà được mô tả như cơn khát của sự tồn tại.

Ở hải ngoại, sự khác biệt giới tính còn được biểu hiện đa chiều hơn: queer, chuyển giới, yêu đồng giới, yêu vô giới. Các tác phẩm của Lê Thị Huệ, Ocean Vuong, Vi Khi Nao, Lan Duong… cho thấy một điều: văn học không còn nằm trong nam nữ phân định, mà là nơi mọi hình thái yêu thương và khát khao đều có tiếng nói.

Chính sự nhập thể dục tính đã khiến văn chương Việt hiện đại trở nên dữ dội, xác thịt, hiện sinh và rất đương đại. Trong đó, thân thể không những là đề tài – mà là ngôn ngữ mới.

4. Siêu hình học và hiện sinh – nơi văn chương chạm vào cõi mênh mông

Cuối cùng, điều ít được nói đến nhưng không thể phủ nhận: văn học Việt Nam sau 1975 đã dần chuyển từ tính thời sự sang tính siêu hình.

Tác phẩm của Nguyễn Bình Phương, Nguyễn Viện, Trần Vũ, Linda Lê, Nguyễn Đức Tùng… không còn quan tâm đến cốt truyện, mà xoáy sâu vào sự phi lý, sự mờ ảo giữa mộng – thực, sống – chết. Trong đó, nhân vật không còn truy cầu hạnh phúc hay lý tưởng – mà truy cầu ý nghĩa tồn tại.

Viết, ở họ, là hành vi soi vào vực thẳm. Cái chết, sự im lặng, những cuộc độc thoại kéo dài như kinh kệ – tất cả cho thấy văn chương Việt đang tiến vào lãnh vực của tư tưởng.

V. Văn học Việt và hành trình ra thế giới: Dịch thuật, học thuật và sự định danh trên văn đàn quốc tế

Một câu hỏi lớn luôn âm ỉ trong tâm thức người viết Việt Nam – từ trong nước đến ngoài nước – suốt 50 năm qua là: Văn học Việt có thể tồn tại ngoài Việt Nam không? Có thể nào một tác phẩm viết bằng tiếng Việt – kể về một làng quê ở Cà Mau, một trại cải tạo ở Trảng Lớn, hay một nỗi cô đơn của thiếu niên gốc Việt ở Berlin – có thể giao tiếp với độc giả toàn cầu mà không đánh mất linh hồn dân tộc?

Câu trả lời dần hình thành qua nhiều kênh: dịch thuật – học thuật – song ngữ – hiện diện trong các giải thưởng quốc tế. Và sự chuyển mình này không nằm ở một trung tâm, mà diễn ra đồng thời ở nhiều hướng.

1. Dịch thuật – chiếc cầu nối giữa thinh lặng và sự hiện hữu

Không có một nền văn học thế giới nào mà không trải qua quá trình dịch – và được dịch. Trong trường hợp Việt Nam, hành trình này chậm và gian nan hơn hẳn do sự bất cân xứng địa chính trị và thiếu đầu tư chiến lược.

Dù vậy, từ cuối thế kỷ XX, đã có những nỗ lực đáng kể:

Nỗi buồn chiến tranh của Bảo Ninh được dịch sang tiếng Anh, Pháp, Đức, Tây Ban Nha… trở thành một biểu tượng văn học hậu chiến ở châu Âu.

Cánh đồng bất tận của Nguyễn Ngọc Tư cũng được giới thiệu và nhận phản hồi tích cực.

Các tác phẩm của Nguyễn Huy Thiệp được dịch và giảng dạy trong các lớp văn học Đông Nam Á tại Mỹ, Úc, Đức.

Về phía hải ngoại, nhiều cây bút đã được dịch ngược lại tiếng Việt, hoặc viết bằng tiếng Anh/Pháp nhưng mang dấu vết Việt:

Linda Lê (viết bằng tiếng Pháp) là gương mặt văn học gốc Việt quan trọng nhất tại Pháp với hơn 20 tác phẩm, từng đoạt Giải Văn học Renaudot (2010).

Ocean Vuong là một hiện tượng toàn cầu với tập thơ Night Sky with Exit Wounds và tiểu thuyết On Earth We’re Briefly Gorgeous, viết bằng tiếng Anh, nhưng mang linh hồn của một đứa trẻ Việt Nam lớn lên giữa đổ nát.

Viet Thanh Nguyen đoạt Pulitzer 2016 với The Sympathizer, viết về chiến tranh Việt Nam nhưng từ góc nhìn của một người hai căn cước.

Điểm chung của các thành tựu này là: dù dịch ra tiếng nào, người viết vẫn giữ một “bóng đen Việt Nam” phía sau câu chữ. Không phải bằng biểu tượng quốc gia, mà bằng những câu hỏi về bản sắc, ký ức và đau khổ – những thứ toàn cầu nhưng rất Việt.

2. Học thuật – từ chủ đề ngoại vi đến đối tượng nghiên cứu trung tâm

Trước kia, văn học Việt chỉ xuất hiện rải rác trong các khoa Đông phương học, thường dưới góc nhìn nhân học hoặc lịch sử. Nhưng 20 năm trở lại đây, văn học Việt đã trở thành đối tượng nghiên cứu độc lập trong các trường đại học lớn: UCLA, Berkeley, Harvard, Yale, Cornell, SOAS, UBC, Sorbonne, v.v.

Sự hiện diện của các tác giả Việt trong chương trình học là minh chứng cho việc văn chương Việt đang bước ra khỏi biên giới dân tộc:

The Sorrow of War được giảng dạy trong khóa học về hậu chiến Đông Nam Á[8].

The Sympathizer là tài liệu bắt buộc trong lớp học về chủ nghĩa hậu thực dân[9].

Thơ của Ocean Vuong được phân tích trong chương trình MFA (Master of Fine Arts) về thi ca hiện đại[10].

Đặc biệt, các hội thảo chuyên đề như “Vietnamese Diaspora Literature,” “Vietnam after War,” hay “Decolonizing Vietnamese Literature” đang thu hút học giả từ khắp nơi – mở ra một không gian tranh biện mới, nơi văn học Việt không còn là tiếng nói của một quốc gia nhỏ, mà là biểu hiện điển hình của con người thời hậu chiến, hậu thực dân và toàn cầu hóa.

3. Viết song ngữ – thế hệ giao thoa giữa bản ngữ và quốc ngữ

Một trong những bước ngoặt thú vị là sự xuất hiện của những nhà văn song ngữ – họ không còn viết chỉ cho một cộng đồng, mà cho những thế giới giao nhau.

Vi Khi Nao, Lê Thị Huệ, Lan Duong, Dao Strom… là những nhà văn, nhà thơ, nghệ sĩ thị giác sống trong trạng thái “vô ngôn ngữ nguyên bản” – họ tự dịch mình, tự khước từ và tái định danh bản thể qua nghệ thuật.

Câu hỏi đặt ra ở đây là: những người viết bằng tiếng Anh/Pháp nhưng “có gốc Việt” – có còn là nhà văn Việt Nam không? Câu trả lời có lẽ nằm ở chính văn bản: khi bản thân câu chuyện đã mang trong nó lịch sử Việt, tinh thần Việt, nỗi đau và hy vọng của người Việt – thì ngôn ngữ chỉ còn là phương tiện.

Chính các nhà văn song ngữ đã cho thấy: viết bằng tiếng Anh không phải là sự phản bội tiếng Việt – mà là một hình thức kéo Việt Nam vào trung tâm toàn cầu.

4. Văn học Việt trong tâm thế toàn cầu hóa: giữa bản sắc và sự hòa tan

Vấn đề hiện nay không còn là “làm sao để văn học Việt ra thế giới,” mà là: làm sao để giữ được linh hồn Việt trong thế giới ấy?

Nỗi lo của nhiều học giả là: khi nhà văn Việt được dịch – hoặc viết bằng ngoại ngữ – họ dễ bị đồng hóa vào các khung mẫu văn học phương Tây: “nhà văn lưu vong,” “nạn nhân chiến tranh,” “kẻ bản địa viết về độc tài”… Điều này, nếu không được kiểm soát bằng bản lĩnh văn hóa, sẽ khiến văn học Việt trở thành một thứ hàng hóa bản địa hóa rẻ tiền.

Ngược lại, khi nhà văn có đủ bản sắc – như Ocean Vuong, Nguyễn Phan Quế Mai, hay Nguyễn Thanh Việt – họ không những không mất gốc, mà còn mang quê hương đến như một tiếng nói toàn nhân loại.

VI. Thế hệ hậu chiến và hậu lưu vong – viết để tồn tại giữa những đổ vỡ im lặng

Sau 1975, một thế hệ mới dần lớn lên – không còn chứng kiến bom đạn, không còn biết trại tị nạn, không mang theo ký ức trực tiếp về chiến tranh hay chia cắt. Nhưng chính vì thế, họ lại mang một nỗi bất an vô hình: là ai trong thời đại này? Là con của ai? Là sản phẩm của hòa bình, hay hậu quả của những điều chưa từng được gọi tên?

Họ không viết như người mang sứ mệnh. Họ viết như kẻ ngồi dọn lại mảnh vụn, ghép lại những phần ký ức gia truyền rời rạc để hiểu xem mình đang sống cho điều gì. Đây chính là văn học của thời hậu chiến và hậu lưu vong.

1. Trong nước: Viết sau ký ức – thời kỳ của sự ngờ vực

Các cây bút trẻ xuất hiện trong nước sau năm 2000 phần lớn không còn bị ràng buộc bởi lý tưởng chính trị. Họ sinh ra trong thời “hòa bình,” lớn lên với toàn cầu hóa, mạng xã hội và văn hóa đại chúng. Nhưng đồng thời, họ cũng kế thừa một nền đạo đức mệt mỏi, một lịch sử bị kiểm duyệt, và một xã hội trồi sụt giá trị.

Những tác phẩm của Nguyễn Ngọc Tư, Phan Việt, Lê Minh Hà, Nguyễn Danh Lam, Nguyễn Thị Thu Huệ, Dương Bình Nguyên, Anh Khang, Nhật Phi, v.v… cho thấy một thế hệ viết về sự trống rỗng hiện sinh, nơi con người bị nuốt bởi thành phố, mất phương hướng trong hôn nhân, tình dục, khát vọng nổi tiếng, và cả trong sự im lặng nội tâm.

Trong Cánh đồng bất tận, Nguyễn Ngọc Tư không kể lại lịch sử – mà là lịch sử của một thiếu nữ bị bỏ lại sau lưng bởi cả gia đình và thời đại. Trong Bất hạnh là một tài sản, Phan Việt đi vào hành trình phân rã bản thể nơi một người phụ nữ tưởng như hiện đại – nhưng lại bị nhấn chìm bởi quá khứ chưa từng có tên.

Đây là văn chương của thời không còn tin vào biểu tượng – không còn trông đợi sự “phục hưng văn hóa” – mà chỉ muốn giữ lấy sự thành thật tối thiểu giữa vô định.

2. Hải ngoại: Thế hệ 1.5 và 2.0 – Viết giữa hai trời không thuộc

Trong văn học di dân và lưu vong, thế hệ con cái – sinh ra ở Mỹ, Pháp, Đức, Canada – thường được gọi là thế hệ 1.5 hoặc 2.0. Họ không còn “lưu vong” như cha mẹ – mà lại không hoàn toàn bản địa. Họ không nói tiếng Việt trôi chảy, nhưng cũng không hoàn toàn là “người da trắng.” Họ lớn lên trong vùng xám của căn cước – và văn chương trở thành nơi họ dịch chính mình.

Ocean Vuong, Dao Strom, Cathy Linh Che, Vi Khi Nao, Aimee Phan… là những cái tên tiêu biểu. Họ không “viết về Việt Nam” như một quê nhà thiêng liêng – mà viết như một ẩn dụ chưa bao giờ chạm được.

Trong On Earth We’re Briefly Gorgeous, Ocean Vuong dùng tiếng Anh để viết cho mẹ – người không đọc được tiếng Anh. Cuốn sách trở thành một lá thư không người nhận – nhưng chứa trọn linh hồn của một người con gốc Việt đang vật lộn với chiến tranh cha truyền và tình yêu đồng tính.

Dao Strom, trong We Were Meant To Be A Gentle People, hòa trộn nhạc, thơ, video và hồi ký, tạo nên một thứ “văn học âm thanh” – nơi mỗi dòng chữ là vết nứt giữa hai thế giới.

Cathy Linh Che, với Split, viết về những cuộc cưỡng hiếp trong trại tị nạn, nhưng qua nhịp thơ lạnh lùng, như thể chính người viết cũng đang cố tránh nhìn vào chính vết thương.

Đây là văn chương của những người không tin rằng họ thuộc về đâu cả – nhưng họ viết để tồn tại trong khoảng không ấy. Không gian “không quê hương” ấy không tiêu cực – mà là nơi sản sinh ra những biểu hiện nghệ thuật sắc sảo, lai ghép, dị biệt, và đầy sáng tạo.

Văn học nữ quyền từ phía hải ngoại cũng mang một chiều sâu khác biệt – không chỉ là phản kháng xã hội phụ hệ, mà còn là sự giằng co giữa di sản Việt và vị trí thiểu số trong các xã hội Tây phương. Các tác phẩm của Lê Thị Huệ, Cathy Linh Che, Lan Duong… không chỉ khai phá thân thể như một phương tiện diễn đạt mà còn đặt ra câu hỏi: Làm sao một người phụ nữ gốc Việt có thể viết mà không bị đóng khung trong hình ảnh “nạn nhân”? Họ sử dụng ngôn ngữ đa tầng – từ thơ ca, hồi ký đến điện ảnh – để mở ra những không gian dị biệt của nữ tính: vừa bị ràng buộc bởi gia đình Việt, vừa bị tha hóa trong xã hội bản địa. Chính ở đó, nữ quyền trở thành hành vi viết để “tự tạo bản thể” – không bị sở hữu bởi giới, chủng tộc, hay quốc tịch.

3. Sự vắng mặt của “quê hương lý tưởng” – và cái đẹp của hoài nghi

Nếu thế hệ cũ viết như thể đang tìm đường trở về (quê hương, chính thể, bản sắc), thì thế hệ sau viết như thể biết rằng sẽ không có nơi nào để về. Nhưng chính trong sự thừa nhận ấy, một tinh thần mới ra đời: chấp nhận lạc lõng như một phần của thân phận.

Họ không còn dùng văn chương để “đấu tranh,” mà để giao tiếp với những điều mơ hồ: ký ức bị thất lạc, người thân đã quên tiếng mẹ đẻ, những câu chuyện không ai kể nữa và những di sản không ai đòi.

Họ có thể không đọc Võ Phiến hay Nguyễn Huy Thiệp – nhưng trong cách họ viết về tình dục, về trầm cảm, về di sản cha mẹ, về da màu, về đồng tính – ta thấy tất cả vết thương của dân tộc vẫn đang chảy ngầm qua họ, bằng một thứ hình thức mới.

Đây chính là sự kế thừa vô hình nhưng vững chắc nhất.

VII. Văn học Việt trong thế kỷ XXI – từ bản ngữ khép kín đến căn cước mở toàn cầu

Câu hỏi “văn học Việt Nam sẽ đi về đâu?” không còn là câu hỏi hướng nội. Nó là câu hỏi cho một thế hệ đang vừa viết, vừa sinh tồn, vừa tái lập căn tính trong thế giới không biên giới. Văn học Việt – nếu nhìn sâu – không hề mất đi sau 1975, mà đã phân thân, biến hóa và tăng sinh ở nhiều chiều: quốc nội, hải ngoại, song ngữ, hậu chiến, hậu thực dân, hậu chính thể.

Chúng ta đang bước vào một kỷ nguyên mà ở đó:
– Văn chương không nhất thiết thuộc về lãnh thổ,
– Căn cước không nhất thiết nằm trong hộ chiếu,
– Và tiếng nói của người Việt không còn cần xin phép chính thể nào để vang vọng trong ý thức toàn cầu.

1. Từ bản ngữ đơn độc đến cộng hưởng đa ngữ

Văn học Việt Nam từng sống nhờ bản ngữ – tiếng Việt – như một nơi cư trú thiêng liêng. Nhưng ngày nay, thế hệ viết mới đang chứng minh rằng: một ngôn ngữ không thể chứa hết một linh hồn đa căn cước.

Các nhà văn như Ocean Vuong, Lan Duong, Nguyễn Phan Quế Mai, Dao Strom… đang sử dụng song ngữ như một phương tiện thẩm mỹ và tư tưởng. Họ không từ bỏ tiếng Việt – mà để tiếng Việt thấm vào tiếng Anh như dư hương. Những dòng thơ song hành, những truyện ngắn có phần Việt lồng ghép, những từ Việt không dịch – trở thành kỹ thuật phản kháng lại sự đồng hóa văn hóa.

Điều này mở ra khả năng cho một “văn học Việt phi Việt Nam,” nơi cái gốc không nằm ở quốc gia, mà ở ký ức tinh thần.

2. “Văn học hậu quốc gia” – một khái niệm cần được dũng cảm đối diện

Trong thời đại số, người viết không còn phụ thuộc vào các hội nhà văn, nhà xuất bản truyền thống, hay trung gian phê bình. Văn chương có thể được xuất bản độc lập, được dịch ngay trên mạng, được in song ngữ và được tiếp cận bởi hàng triệu người trên khắp hành tinh.

Điều đó đồng nghĩa: “văn học Việt” không còn thuộc độc quyền của quốc gia Việt Nam. Đây không phải là sự phản bội – mà là bước tất yếu của mọi nền văn học nếu muốn đi vào lịch sử nhân loại.

Tư tưởng “văn học hậu quốc gia” (post-national literature) từng được áp dụng cho văn học Ấn Độ, Ireland, Lebanon, Cuba… nơi các nhà văn lưu vong trở thành đại diện tinh thần cho cả dân tộc dù không còn sống tại quê hương.

Văn học Việt cũng đang tiến đến ngưỡng đó – và cần một cái nhìn khoáng đạt, đủ bao dung, để chấp nhận: không có một trung tâm duy nhất. Văn học Việt có thể tồn tại ở Sài Gòn, Paris, San Jose, Sydney, Berlin… mà vẫn giữ nguyên một nhịp đập chung: nỗi niềm người Việt trước định mệnh làm người.

3. Một nền văn học không cần hòa giải – mà cần thừa nhận lẫn nhau

Vấn đề “trong nước – ngoài nước” thực chất là hệ quả của chiến tranh, của thế kỷ XX đầy chia rẽ. Nhưng thế kỷ XXI đặt ra một câu hỏi khác: Chúng ta có dám nhìn nhận nhau như những biểu hiện khác biệt của một dòng chảy không?

Không ai bắt buộc văn học trong nước phải “chấp nhận” hải ngoại. Không ai bắt buộc hải ngoại phải “hồi hương.” Nhưng nếu không có sự nhận diện nhau như hai phần của cùng một tâm thức lịch sử, thì văn học Việt mãi mãi là những mảnh vỡ tự cô lập.

Điều cần thiết không phải là hợp nhất – mà là cùng đứng trong một không gian đối thoại. Không ai phủ nhận ai. Không ai nhân danh ai. Chỉ còn ngôn ngữ. Và từ đó, những cây cầu âm thầm được dựng lên.

4. Người viết Việt trong thế kỷ XXI: Tỉnh thức, lưu động, và liên văn hóa

Người viết Việt ngày nay không còn là “kẻ đại diện cho dân tộc” như thời kháng chiến. Họ là người sống sót sau quá khứ, và là người kiến tạo ký ức tương lai. Họ không mang lá cờ – nhưng mang linh hồn – đi xuyên qua các biên giới.

Họ là:

Cô gái viết thơ ở Melbourne, nửa tiếng Việt nửa tiếng Anh.

Chàng trai gốc Việt ở Na Uy viết tiểu thuyết bằng tiếng Na Uy – về bà ngoại mất tích ở trại cải tạo.

Một nhà văn ở Hà Nội viết blog mỗi đêm, không ký tên, chỉ để kể những giấc mơ chưa từng được phép nói.

Một thi sĩ sống ẩn ở Đà Lạt, mỗi bài thơ là một câu thần chú gửi cho kẻ chưa từng sinh ra.

Đó là chân dung của văn học Việt hôm nay – không đồng bộ, không trung tâm, không đồng thuận – nhưng tự do, tỉnh thức, và bền bỉ.

VIII. Thay lời kết – Một dòng sông mang nhiều tên gọi

“Khi không còn ai gọi tên quê hương bằng tiếng mẹ đẻ, văn chương sẽ là thứ duy nhất còn nhớ rõ gương mặt của nó.”

Có những điều không thể diễn đạt bằng luận lý. Không thể kết thúc bằng lý luận. Văn học Việt Nam – trong và ngoài nước – 50 năm qua không phải một hệ thống đồng bộ, càng không phải một diễn ngôn thống nhất. Nó là một dòng sông – bị chia thành nhiều nhánh – nhưng chưa từng ngừng chảy.

Một nhánh uốn mình trong lòng đất – đó là văn chương trong nước, bị chặn bởi kiểm duyệt, lặng lẽ đào sâu vào ký ức, đạo đức và những vùng câm nín.

Một nhánh trôi xa ra biển – đó là văn học hải ngoại, lênh đênh trong hoài niệm, vừa giữ gìn vừa hoang mang với bản sắc.

Một nhánh khác vừa xuất hiện – không của bên nào – những cây bút hậu lưu vong, hậu quốc gia, viết bằng một tiếng nói giao thoa: vừa đa ngữ, vừa cá nhân, vừa thánh thiện vừa phàm trần.

Tất cả những nhánh đó đều thật. Đều là máu của một thân thể đã từng rạn vỡ.

Không có ai sở hữu văn học Việt. Không có ai đại diện tuyệt đối cho linh hồn dân tộc. Và đó chính là điều đẹp nhất của văn chương: nó chỉ thuộc về những ai biết lắng nghe.

Nhiều người đã ngã xuống mà không kịp in sách. Nhiều bản thảo bị thất lạc, bị quên lãng, bị từ chối, bị kiểm duyệt. Nhưng văn chương không cần ai xác nhận. Nó tồn tại qua ký ức người đọc. Nó sống sót trong những dòng thư tay, trong những buổi đọc thơ ở quán cà phê giữa Little Saigon, trong ánh đèn vàng của một đêm Sài Gòn yên tĩnh, trong tiếng bước chân của một đứa trẻ gốc Việt đi học ở Canada với tập truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp trên bàn.

Nó sống trong chính chúng ta – người còn biết nhói tim khi đọc một câu văn thật.

Chúng ta viết – không phải để được công nhận.

Chúng ta viết – vì nếu không viết, không ai nhớ.

Chúng ta viết – không vì quá khứ, mà vì tương lai cần một trí nhớ.

Một nửa thế kỷ đã trôi qua.

Chúng ta đã có chiến tranh, hòa bình, chia ly, lưu vong, tái hội nhập và cả những dằn vặt không tên.

Chúng ta đã có những tác phẩm vĩ đại – và những trang viết nhỏ bé đến vô danh.

Nhưng trên tất cả, chúng ta đã giữ lại được một điều: ngôn ngữ Việt trong hình hài sống động nhất – văn chương.

Và chính điều ấy cho ta quyền hy vọng:

Rằng trong 50 năm tới, sẽ không còn câu hỏi “văn học trong hay ngoài nước.”

Sẽ chỉ còn một câu hỏi thôi:

“Đã bao giờ một tác phẩm Việt khiến chúng ta thấy mình thuộc về đâu đó – dù chỉ trong khoảnh khắc?”

Chốn Bụi, ngày 5 tháng Tư, 2025

Uyên Nguyên

__________________
[1] Hậu thuộc địa (postcolonial) ở đây chỉ trạng thái văn hóa – văn học của các cộng đồng từng bị thực dân đô hộ, trong đó bản sắc dân tộc được tái định hình giữa ảnh hưởng phương Tây và kháng cự nội tại. Với văn học Việt hải ngoại, “hậu thuộc địa” thể hiện ở việc viết từ vị trí lưu vong, thiểu số, bằng ngôn ngữ không mẹ đẻ, trong khi vẫn mang ký ức lịch sử và nỗi đau dân tộc – tiêu biểu qua các tác giả như Linda Lê, Viet Thanh Nguyen, Ocean Vuong.
[2] Hành trình 50 năm văn học Việt không bắt đầu từ một hệ tư tưởng toàn vẹn, mà từ những bản thảo chập chững, những cơn rạn nứt ban đầu của một người từng sống trong lòng cách mạng – và lặng lẽ đi ra. Võ Phiến là người mở đầu cho văn học phản tỉnh miền Nam. Dù văn chương của ông không ồn ào, ông để lại một di sản đồ sộ: từ truyện ngắn, tiểu luận, đến tạp bút, phê bình, và biên khảo – tất cả đều toát lên một người mang di sản kháng chiến nhưng đã siêu thoát khỏi nó.
[3] Ám chỉ chiều sâu tư tưởng trong các truyện ngắn và tiểu luận của ông, nơi con người được đặt vào tình thế đạo đức mơ hồ, lịch sử bị chất vấn, và chân lý bị bóc trần khỏi huyền thoại. Các tác phẩm như Tướng về hưu, Không có vua, Muối của rừng thể hiện rõ tư duy hiện sinh, hoài nghi tôn ti lễ giáo, và phản tỉnh về quyền lực – cả chính trị lẫn tinh thần – dưới lăng kính gần với Camus hay Dostoievsky hơn là văn học cách mạng.
[4] Văn chương Trần Vũ nổi bật bởi giọng văn tiết chế, lạnh lẽo, phản ánh nỗi ám ảnh lưu vong, chiến tranh và thân phận người Việt lưu đày trong những cảnh đời lặng câm mà tuyệt vọng. Là những bản tường trình u uất, nơi nhân vật gần như không nói, nhưng vết thương hiện sinh thì lan ra từng câu chữ.
[5] Bảo Ninh, qua Nỗi buồn chiến tranh, thể hiện một tiếng nói phản chiến hiếm hoi: bi thương, dữ dội và đầy sám hối – không vì thua trận, mà vì chiến thắng cũng không cứu được nhân tính đã bị tàn phá.
[6] Thơ Nguyễn Đức Sơn thể hiện một “ly hương nội tại” – tức tự lìa khỏi trật tự xã hội, sống và viết như một kẻ ẩn cư tinh thần, cô độc, ngạo mạn và rách nát trong nỗi siêu thoát của một linh hồn vỡ vụn.
[7] Linda Lê viết bằng tiếng Pháp, nhưng văn chương bà là một nỗi cô đơn không tên – không quê hương, không bản xứ, không cộng đồng – chỉ còn tiếng nói trần trụi của một linh hồn lưu vong giữa nhân loại.
[8] The Sorrow of War (Bảo Ninh, bản dịch Frank Palmos) là một trong những tiểu thuyết Việt Nam được giảng dạy phổ biến trong các khóa học về văn học hậu chiến, Đông Nam Á học, hoặc văn học thế giới tại các đại học như Yale, Cornell, UC Berkeley, và UBC. Tác phẩm thường được đặt song song với The Things They Carried (Tim O’Brien) hoặc Apocalypse Now để đối chiếu quan điểm về chiến tranh Việt Nam từ hai phía.
[9] The Sympathizer (Viet Thanh Nguyen, 2015) là một tiểu thuyết hậu hiện đại được đưa vào chương trình giảng dạy các môn về chủ nghĩa hậu thực dân, văn học di dân, và ký ức chiến tranh tại nhiều đại học lớn như Harvard, Stanford, Columbia, và NYU. Tác phẩm được phân tích như một ví dụ điển hình về việc lật ngược diễn ngôn Mỹ về chiến tranh Việt Nam, đồng thời phê phán chủ nghĩa thực dân và chủ nghĩa quốc gia từ cả hai phía.
[10] Thơ của Ocean Vuong – đặc biệt tập Night Sky with Exit Wounds – được đưa vào giảng dạy trong các chương trình MFA về thi ca hiện đại tại các trường như NYU, Columbia, Iowa Writers’ Workshop, và UC Irvine. Với phong cách ngôn ngữ giàu hình ảnh, ám ảnh về chiến tranh, ký ức gia đình và đồng tính, thơ của Vuong được xem là một hình mẫu của thi ca hậu lưu vong mang chiều sâu liên văn hóa.

Vietnamese Literature after 1975:
Exile, Reflection, and Global Identity

We have spent half a century inhabiting the language of separation. Yet it is precisely within that space that literature has preserved for us a tenuous thread, connecting root to branch, wound to memory, exile to the possibility of return.

In 1975, Vietnam’s history turned a new page. Peace arrived in name, but deeper ruptures unfolded silently: fractures in thought, aesthetics, and the very sense of homeland and human identity. Millions left their native land—not merely on foot, but carrying an anguish that transcended geography. Along with them traveled something immensely vital yet fragile: the Vietnamese language as embodied in literature.

Half a century later, as we reach 2025, a strange phenomenon emerges: whether within the homeland or in exile, Vietnamese literature has never ceased to evolve. It has morphed, diverged, shed old skins and donned new ones. Yet through it all, it continues to speak—as a witness to the times. Within Vietnam, literature traversed the landscapes of war, stepped into the era of Renovation (Đổi Mới), and now drifts amid the chaos of globalization. Abroad, Vietnamese literature was born in refugee camps, struggled to survive in the language of displaced communities, and matured in multilingual, postcolonial spaces[1]. Two seemingly divergent paths—yet rooted in the same origin: a nation forced to reconstruct its identity on the brink of fragmentation.

Let us venture into this journey—not to judge who wrote better, or who holds the “legitimacy of official literature,” but to understand why—amidst countless political disagreements—literature remains the meeting ground where Vietnamese souls can encounter one another in their shared humanity.

This essay does not aim to erect a monument. Nor does it attempt to forcibly “reunify” two literary traditions into a superficial reconciliation. Instead, it is a long meditation, tracing a lineage from Võ Phiến’s[2] postwar manuscripts to Nguyễn Huy Thiệp’s[3] philosophical reflections; from the silent lamentations of Trần Vũ[4] to the fierce confessions of Bảo Ninh[5]; from Nguyễn Đức Sơn’s[6] internalized sense of exile in poetry to Linda Lê’s[7] global solitude.

And from there, we contemplate larger questions:

• What constitutes authentic Vietnamese literature in the twenty-first century?

• Vietnamese diasporic writers today, composing in foreign tongues—are they “foreigners” or “Vietnamese”?

• And what defines a people’s identity—not citizenship, but the spiritual language of a nation?

If we still believe that literature is not merely pages bound in print, but the final refuge of a people’s soul, then surely, after fifty years, it is time to reread it all—armed with both intellect and compassion.

I. A Divided Literature—and the Quiet Voices that Keep the Flame Alive

In 1975, when the Vietnamese nation was unified geographically, it was simultaneously torn asunder at a profound cultural and historical level. It was a historical moment that forced the language of literature to bear new scars. One half of the nation journeyed toward the victorious revolution—buoyed by euphoria yet swiftly confined within the narrow frameworks of propaganda, censorship, and ideological monism. The other half was cast adrift from its homeland, embarking on an existence of exile—where language had to serve dual roles: to express a fractured reality and to resist oblivion. Both sides—though standing on opposite shores—wrote with the same pain and the same yearning for a “whole Vietnamese humanity.”

1. Within Vietnam: From Socialist Realism to the Call of Reflection

After 1975, literature within Vietnam was largely molded by the doctrines of socialist realism. The most prominent works of this period carried a prevailing spirit of “praising the revolution and constructing a new ideal,” authored by figures such as Tô Hoài, Nguyễn Khải, Chu Lai, Dương Thu Hương (in her early phase), Hồ Phương, Nguyễn Trí Huân, among others. Their narratives typically revolved around motifs of victory, national reconstruction, or the celebration of revolutionary soldiers, postwar women, and the “new cadre” archetype.

Yet, from within these rigid frameworks, voices of introspection began to smolder. Nguyễn Minh Châu, through stories like The Boat Beyond the Horizon (Chiếc thuyền ngoài xa), introduced a more complex humanistic philosophy—where “goodness” does not always triumph, and life itself defies simple black-and-white categorizations. Dương Thu Hương, after initially being a torchbearer of revolutionary literature, emerged as a powerful voice of critique, especially with her novels Paradise of the Blind (Những thiên đường mù) and Novel Without a Name (Tiểu thuyết vô đề), portraying human fates crushed beneath the grinding wheels of ideological machinery.

The arrival of Nguyễn Huy Thiệp in the late 1980s marked a watershed moment: literature began to return to the raw pain of human existence. His short stories such as The General Retires (Tướng về hưu), No King (Không có vua), Integrity (Phẩm tiết), and Salt of the Jungle (Muối của rừng) painted stark portraits of moral decay, spiritual corrosion, and historical disillusionment. Thiệp was not a reactionary writer—he was a deeply patriotic soul, but one who had awakened.

Parallel to this, Bảo Ninh, with The Sorrow of War (Nỗi buồn chiến tranh), dared to do what no one had attempted before: he portrayed war not as heroism, but as a spiritual catastrophe, a “testament of suffering” rather than a myth of glory. From that point onward, Vietnamese literature crossed into a new threshold: questioning identity, interrogating history, and restoring the dignity of the individual.

The post-Nguyễn Huy Thiệp generation—writers like Nguyễn Bình Phương (Sitting, Fading Memory), Tạ Duy Anh (Searching for a Character), and Đỗ Hoàng Diệu (The Ghost Press)—ventured even further, deconstructing the myths of the past, dismantling cultural power structures, and excavating the depths of the unconscious—territories once utterly taboo.

2. Abroad: Literature as a Fragmented Memory

Meanwhile, across distant seas, diasporic literature was taking shape amidst exile. But this was not merely the literature of those geographically displaced. It was the literature of those whose memories themselves had been torn apart—where recollection served both as a lifeline and a burden.

It began with writers who had fled by boat, those who lived in refugee camps or resettled within Vietnamese communities in the United States, France, Canada, Australia, and beyond. Diasporic literature carried an autobiographical core: to narrate truths left unspoken by official histories. Early voices such as Nhật Tiến, Nguyễn Mộng Giác, Trần Trung Đạo, Viên Linh, and Võ Phiến produced memoirs, short stories, and essays imbued with the yearning to preserve identity, recount the journey of escape, confront crises of selfhood, and express the ache of nostalgia.

Works such as The Season of Turbulent Seas (Mùa Biển Động) by Nguyễn Mộng Giác stand as political novels—and simultaneously as epic chronicles of Vietnamese intellectuals’ disillusionment in the twentieth century. Meanwhile, Võ Phiến, with dozens of collections of essays, stories, and critical writings, became the “archivist of memory” for an entire generation bereft of a homeland.

The next wave—writers like Trần Vũ, Trịnh Y Thư, Đặng Phùng Quân, Linda Lê, Thu Tứ—brought diasporic literature to new frontiers: no longer merely recounting, but probing the inner fragmentation of exiled individuals, seeking identity amidst dislocation. Their works were existential, melancholic, rich in intertextuality and European postmodernist philosophy. Significantly, they wrote not to denounce communism or war, but to articulate a pain born from having no home left to return to.

Thus, while domestic literature after 1986 began expanding toward reflection, diasporic literature evolved as an autonomous stream—plunging into the depths of interior life and the ethos of exile.

II. Rivers That Do Not Seek Confluence—Yet Still Flow Toward the Sea

A strange phenomenon has unfolded in the landscape of Vietnamese literature after 1975: two literary currents, both emerging from the same land, the same language, and the same history, yet unable—or unwilling—to recognize each other. For years, domestic literature viewed diasporic literature as a marginal, deviant, even subversive entity. Conversely, many diasporic writers avoided—or outright rejected—literature from within Vietnam, perceiving it as tainted by propaganda and bereft of intellectual freedom.

1. A Delayed Exchange—And the Tentative First Steps

Up until the early 2000s, it was exceedingly rare for a work of diasporic literature to be officially published within Vietnam—and vice versa. Indeed, many domestic critics and scholars, though aware of figures like Võ Phiến, Nhật Tiến, Trần Vũ, and others, had no access to their works through official channels. Likewise, many in the diaspora remained unfamiliar with Nguyễn Huy Thiệp, Bảo Ninh, or Nguyễn Minh Châu—until translations in English and French began to circulate.

Yet literature cannot be fenced in by borders or ideologies. Silent “crossings” began among readers, students, and intellectuals on both sides. Websites such as Talawas, Tiền Vệ, and Da Màu emerged, creating a “third space” in literature—a place where works from both sides could be published, read, and even debated together. Through these efforts, previously marginalized names gradually returned to the literary map: Võ Phiến was cited in literary criticism, Trần Vũ became a subject of academic inquiry, and Linda Lê’s works were taught in comparative literature courses.

Conversely, domestic literature also began to enter the radar of diasporic readers—not through the lens of political suspicion, but through aesthetic appreciation and human understanding. The Sorrow of War was translated into English and garnered international acclaim; Nguyễn Ngọc Tư’s The Endless Field transcended provincial boundaries to become a phenomenon in global literature.

These were the first tentative steps toward a quiet literary “homecoming,” as Vietnamese across the globe began to ask themselves:
“Is it possible to share the same pain without standing on the same side of politics?”

2. Language and Identity—The Silent Resistance of Literature

Over the past fifty years, one of the most persistent, though often overlooked, battles has been waged not over politics, but over language—specifically, the language of literature. In exile, diasporic writers carried the Vietnamese language like a key to unlock their memories of home. Yet over time, that language became a burden for the generations born abroad. They could no longer write fluently in Vietnamese, but neither did they fully belong to the language of their host nations. Thus emerged a generation of bilingual writers—such as Lê Thị Huệ, Ocean Vuong, Viet Thanh Nguyen—individuals who existed “between two linguistic shores.”

Meanwhile, within Vietnam, the literary language itself underwent transformation: from the formulaic, didactic style of the immediate post-1975 era to experimental structures, subversive language play, and even multimedia narratives. This evolution demonstrates that even under censorship or constraint, literature finds its own secret pathways.

In truth, both sides—within and outside Vietnam—have been resisting the same enemy: the ossification of language. For both, literature became a way to preserve inner life, personal memory, and silent resistance against the forces of coercion—whether political or commercial.

3. Meeting Paths—Though None Were Intentionally Charted

An extraordinary phenomenon has emerged over the past two decades: international literary conferences, forums, and anthologies have created neutral spaces where writers from Vietnam and the diaspora can encounter one another without the burden of political disclosure. Authors such as Nguyễn Ngọc Tư, Nguyễn Bình Phương, Lê Minh Hà, Trần Vũ, Thuận, among others, now appear together in international anthologies, are translated side by side, and receive awards without national or ideological distinctions.

This development does not merely blur traditional boundaries—it demonstrates that the global literary world increasingly perceives Vietnamese literature as a multifaceted whole, rather than categorizing it as either “domestic” or “diasporic.”

And in this shift, a grand possibility emerges:
Has the time come to move beyond the division between exile and homeland, and to envision a Vietnamese literature that transcends national borders—not defined by citizenship, but by spirit?

III. Writing as a Return: Literature as a Journey Toward Identity in a Fragmented World

The lingering question at the heart of Vietnamese literature—both within and outside the homeland—after 1975 is no longer, “Which side are we on?” but rather, “Who are we?” This is a question with no singular answer, and it cannot be resolved through political positions. It can only be approached—or at least illuminated—through a return to the roots: the roots of cultural identity, of personal history, and of spiritual survival.

1. Literature and the Postwar Identity Shock

In Vietnam, after three decades of literature being instrumentalized for propaganda—where the artist was seen as a “soldier on the ideological front”—writers gradually began to turn inward from the late 1980s onward. Characters were no longer moral exemplars, but conflicted beings, adrift between reality and illusion.

From Nguyễn Huy Thiệp to Nguyễn Bình Phương, Tạ Duy Anh, and a wave of female writers such as Đỗ Hoàng Diệu and Phan Thúy Hà, a common thread emerged: they were not writing to reform society, but to heal themselves. Their characters are burdened by the past, by tradition, by the trauma of war, by familial and gendered expectations. These are not the heroes of an era—they are drifting figures, struggling to find a foothold, often in vain.

Abroad, diasporic literature confronted a different crisis: the absence of a homeland to return to. Vietnamese identity in the diasporic context is not defined by legal documents or nationality, but by stories that have never been fully told. It is the soldier of the former Republic of Vietnam who never appeared in textbooks. It is the Vietnamese mother in America, speaking broken English, raising her children in self-doubt. It is the child who never knew their homeland, but dreams of a bygone Hanoi under French rule, or a lost Saigon—filtered through the stories passed down by their parents.

2. Fragmented Selves—And Literature as Existential Self-Inquiry

What is particularly striking on both sides is the fragmentation of both character and authorial self. This is the most telling sign that post-1975 Vietnamese literature has entered a modern, postcolonial, and postwar phase—where identity is no longer a monolithic whole, but a mosaic of memory, fantasy, longing, and loss.

In Linda Lê’s works (Voix, Les Trois Parques), the self is often female, nameless, without homeland or parents—yet brimming with yearning. In Trần Vũ’s The House Behind the Well, the self is a desperate dissenter, a ghost wandering between the war-torn past and an Americanized present.

Within Vietnam, Nguyễn Bình Phương’s Fading Memory (Trí nhớ suy tàn) presents a liminal space between reality and hallucination, where the character is unsure whether he is alive or already dead. This is the clearest manifestation of a fragmented consciousness—yet also the longing to reassemble the self through language.

This shared literary impulse—despite the two spheres not explicitly “seeing” one another—reveals a deep convergence: postwar Vietnamese literature, wherever it is written, is profoundly existential. It no longer speaks with a collective voice, but in hushed tones within closed rooms. And in that private space, writing becomes the only way to keep from disintegrating.

3. Searching for Roots—And the Estrangement of Language

For Vietnamese writers in the diaspora, the journey to rediscover their roots must often pass through a narrow corridor: language. Many face a double impotence: if they write in Vietnamese, they reach only a small community, increasingly distanced from literary culture. If they write in English, French, or German, they must translate themselves—and risk losing the original resonance.

The first generation—Võ Phiến, Nhật Tiến, Trần Trung Đạo—strove to preserve Vietnamese entirely. But the next generation—Ocean Vuong, Lê Thị Huệ, Lan Duong—chose different languages. They write in English, yet their work brims with Vietnamese imagery, poetic cadence, and Eastern dreams.

This raises a difficult question: can roots be preserved in a new language? Or does the loss of Vietnamese render one “spiritually stateless”? Here, literature is no longer simply an act of creativity—it becomes a gesture of safeguarding the final essence of a people.

This is also the silent tragedy faced by many writers: to write in a tongue no one reads, or to write in a language that no longer feels like one’s own.

IV. Cross-Border Literary Themes—From War to Existential Metaphysics

Despite spatial separation and political division, Vietnamese literature—both domestic and diasporic—has continued to share a common sensibility: a consciousness traumatized by history. Yet over time, literature has moved beyond the reflexes of resistance and exile to penetrate deeper dimensions: spirituality, metaphysics, human existence, sexuality, and the alienated condition.

Thus, certain recurring themes have emerged—almost like genetic imprints in the creative spirit of both spheres:

1. War—Legacy or Curse?

No modern national literature carries as much collective memory of war as that of Vietnam. Yet whereas before 1975, war was often depicted as heroic or tragic, after 1975—on both sides—it has been reimagined as a cultural trauma.

Within Vietnam, from Nguyễn Minh Châu to Bảo Ninh, war ceased to be a narrative of victory and became instead a “sorrow of survival.” The Sorrow of War stands as the archetype: where the returning soldier is not a hero, but a haunted ghost—adrift among corpses, monsoon rains, lust, and nihilism.

Outside Vietnam, the memory of war had to be preserved almost like a last will and testament—a documentation for future generations. Works by Nguyễn Mộng Giác, Nhật Tiến, Phan Nhật Nam, Trần Vũ, Viên Linh, and others, do not merely recount the collapse of South Vietnam; they chronicle how war annihilated the very identity of individuals. Especially poignant are depictions of officers, intellectuals, and students of the former Republic of Vietnam confronting betrayal and historical erasure.

Thus, war in post-1975 literature is no longer an event—it is a permanent psychological state, a fissure that will never fully heal, whether written from Hanoi or from Little Saigon.

2. Family—A Lost Paradise

Another theme that reverberates across borders is the family—not as a sanctuary, but as a site of trauma. Strikingly, whether inside or outside Vietnam, portrayals of the Vietnamese family are saturated with suffocation, conservatism, prejudice, and spiritual violence.

In Nguyễn Huy Thiệp’s works (No King, The General Retires), families are torn by generational misunderstandings, spousal murder, filial betrayal, and paternal impotence. In Nguyễn Ngọc Tư’s The Endless Field, the family becomes a space crushed by morality and carnal hunger, where a young girl grows up amidst silence and injury. In Đỗ Hoàng Diệu’s The Ghost Press, it is a place where women are haunted by bloodlines and male desire.

In diasporic literature, the family becomes a gap that cannot be bridged. The parental generation lives through nostalgia, tradition, and unspoken sorrows; the children grow up within host cultures, unable to speak Vietnamese fluently, unable to grasp the sadness of their elders. Works like On Earth We’re Briefly Gorgeous by Ocean Vuong epitomize this: the family is a site of absolute love—and permanent misunderstanding.

Thus, the failure of the family—as a vehicle of cultural transmission—has left literary characters homeless. Writing becomes their final refuge.

3. Gender and Sexuality—Where the Body Becomes Language

A theme that exploded after Đổi Mới within Vietnam, and had long been present in diasporic literature, is gender and sexuality. Yet this is not merely a “liberation” or a rebellion. It is a mode of liberating the human being from oppressive social models—father, teacher, Party, nation.

Within Vietnam, writers such as Đỗ Hoàng Diệu, Phan Hồn Nhiên, Nguyễn Thị Thu Huệ, and Y Ban have exposed the female body as both a symbol of power and a vessel of suffering. Sexual desire is not judged morally—it is depicted as an existential thirst.

In the diaspora, gender expression has unfolded with even greater multiplicity: queer identities, transgender narratives, same-sex love, asexuality. Writers such as Lê Thị Huệ, Ocean Vuong, Vi Khi Nao, and Lan Duong reveal a literary landscape no longer bound by male-female binaries—but one that gives voice to all forms of love and longing.

By embodying sexuality, contemporary Vietnamese literature has become visceral, corporeal, existential, and profoundly modern. In this realm, the body is not merely a theme—it is a language unto itself.

4. Metaphysics and Existentialism—Where Literature Touches the Infinite

Finally, a seldom-discussed yet undeniable trend: post-1975 Vietnamese literature has shifted from historicity toward metaphysics.

Works by Nguyễn Bình Phương, Nguyễn Viện, Trần Vũ, Linda Lê, Nguyễn Đức Tùng, and others no longer concern themselves with plot-driven narratives. Instead, they delve into the absurd, the blurred boundaries between dream and reality, life and death. Here, characters no longer pursue happiness or ideals—they search for the meaning of existence.

Writing, for these authors, becomes an act of gazing into the abyss. Death, silence, endless monologues resembling sacred incantations—all signal that Vietnamese literature is venturing into the domain of thought itself.

V. Vietnamese Literature and Its Journey into the World: Translation, Academia, and the Quest for Recognition on the Global Stage

A persistent question haunting Vietnamese writers—both within and beyond the homeland—over the past fifty years has been: Can Vietnamese literature exist outside of Vietnam?
Can a work written in Vietnamese—narrating a village in Cà Mau, a reeducation camp in Trảng Lớn, or the loneliness of a Vietnamese teenager in Berlin—communicate with the global audience without losing its native soul?

The answer has gradually begun to take shape through multiple avenues: translation, academic study, bilingual writing, and international literary recognition. Importantly, this shift has not been orchestrated from a single center, but has emerged organically across various directions.

1. Translation—The Bridge Between Silence and Existence

No national literature can enter the global consciousness without undergoing—and being shaped by—translation. In the case of Vietnam, this journey has been slower and more arduous, hindered by geopolitical imbalances and a lack of strategic investment.

Nonetheless, by the end of the twentieth century, significant strides had been made:

• The Sorrow of War by Bảo Ninh was translated into English, French, German, Spanish, and other languages, becoming a symbol of postwar literature across Europe.

• The Endless Field by Nguyễn Ngọc Tư was introduced internationally and received positive acclaim.

• Works by Nguyễn Huy Thiệp were translated and taught in Southeast Asian literature courses at universities in the United States, Australia, and Germany.

In the diaspora, many writers either had their works translated into English, or wrote directly in it, carrying the Vietnamese ethos into new linguistic realms:

• Linda Lê, writing in French, became one of the most important Franco-Vietnamese literary figures, authoring over twenty books and receiving the prestigious Renaudot Prize in 2010.

• Ocean Vuong emerged as a global phenomenon with his poetry collection Night Sky with Exit Wounds and his novel On Earth We’re Briefly Gorgeous, writing in English yet embodying the soul of a Vietnamese child raised among the ruins.

• Viet Thanh Nguyen won the Pulitzer Prize in 2016 with The Sympathizer, narrating the Vietnam War through the prism of a man torn between two identities.

The common thread across these successes is clear:
Regardless of the language into which they are translated, the writers carry a “Vietnamese shadow” behind every line—not through nationalistic symbols, but through questions of identity, memory, and suffering—universally resonant yet uniquely Vietnamese.

2. Academia—From Peripheral Subject to Central Focus

In earlier decades, Vietnamese literature appeared sporadically in East Asian studies departments, often framed through anthropological or historical lenses. But over the past twenty years, Vietnamese literature has gained recognition as an independent field of academic inquiry at major universities: UCLA, Berkeley, Harvard, Yale, Cornell, SOAS, UBC, Sorbonne, and others.

The presence of Vietnamese authors in academic curricula signals a profound shift:

• The Sorrow of War is now taught in courses on postwar Southeast Asia.[8]

• The Sympathizer is required reading in classes on postcolonial theory.[9]

• Ocean Vuong’s poetry features prominently in Master of Fine Arts (MFA) programs focused on contemporary poetics.[10]

Furthermore, specialized conferences such as “Vietnamese Diaspora Literature,” “Vietnam After War,” and “Decolonizing Vietnamese Literature” are attracting scholars from around the world—opening up new spaces for debate, where Vietnamese literature is no longer seen as a minor regional voice, but as a paradigmatic expression of postwar, postcolonial, and globalized humanity.

3. Bilingual Writing—The Generation of Cross-Linguistic Resonance

A fascinating development has been the rise of bilingual writers—those who write not for a single linguistic community, but for intersecting worlds.

Authors and artists such as Vi Khi Nao, Lê Thị Huệ, Lan Duong, and Dao Strom live in a state of “original linguistic homelessness.” They self-translate, self-betray, and self-reinvent their identities through artistic expression.

The pressing question is:
Do writers who compose in English or French, while carrying Vietnamese heritage, still qualify as “Vietnamese writers”?

Perhaps the answer lies within the texts themselves:
When the narratives embody Vietnamese history, spirit, pain, and hope—then language becomes merely a vehicle. Essence transcends medium.

It is these bilingual writers who demonstrate that writing in English does not constitute a betrayal of Vietnamese; rather, it is a method of ushering Vietnam into the heart of global consciousness.

4. Vietnamese Literature Amid Globalization: Between Identity and Assimilation

Today, the challenge is no longer “How can Vietnamese literature reach the world?” but rather:
“How can it preserve its soul amidst global currents?”

Many scholars caution that once translated—or written in a foreign language—Vietnamese writers risk being absorbed into Western literary templates: “the exiled writer,” “the war victim,” “the native chronicler of dictatorship.” Without cultural and artistic fortitude, Vietnamese literature risks becoming little more than an exoticized commodity.

Conversely, when writers possess a strong sense of identity—as seen in Ocean Vuong, Nguyễn Phan Quế Mai, or Viet Thanh Nguyen—they not only retain their roots, but also transform Vietnam into a universal voice.

VI. The Postwar and Post-Exile Generation—Writing to Survive Amid Silent Ruins

After 1975, a new generation gradually emerged—one that neither witnessed bombs nor knew the refugee camps firsthand, nor carried direct memories of war or division. Yet paradoxically, this generation bears an invisible anxiety:
Who are we in this era?
Whose children are we?
Are we the products of peace—or the consequences of unresolved histories?

They do not write as those bearing a mission.
They write as those scavenging the wreckage—piecing together fragmented family memories to understand what they are truly living for.
This is the literature of the postwar and post-exile period.

1. Within Vietnam: Writing Beyond Memory—An Era of Skepticism

Young writers emerging in Vietnam after 2000 are largely unburdened by the political ideals of their predecessors. Born into a time of “peace,” raised amidst globalization, social media, and popular culture, they nevertheless inherit a fatigued moral framework, censored histories, and a society in flux.

The works of Nguyễn Ngọc Tư, Phan Việt, Lê Minh Hà, Nguyễn Danh Lam, Nguyễn Thị Thu Huệ, Dương Bình Nguyên, Anh Khang, Nhật Phi, among others, reflect a generation grappling with existential emptiness—where individuals are swallowed by the city, lost in marriages, sexuality, ambition for fame, and in their own internal silences.

In The Endless Field, Nguyễn Ngọc Tư does not recount historical events, but rather the history of a girl abandoned by both family and era. In Misfortune as an Asset, Phan Việt explores the dissolution of the self in a woman who appears modern but is ultimately engulfed by a nameless past.

This is literature that no longer believes in symbols—no longer expects a “cultural renaissance”—but merely seeks to preserve a minimum honesty amid the void.

2. In the Diaspora: The 1.5 and 2.0 Generations—Writing Between Two Unclaimed Skies

Within diasporic and refugee literature, the children of exiles—those born in America, France, Germany, Canada—are often referred to as the 1.5 or 2.0 generation. They are no longer “exiles” like their parents—but they are not fully native either. They do not speak fluent Vietnamese, but they are not entirely “white” either. They grow up in a twilight zone of identity—and writing becomes the means by which they translate themselves.

Ocean Vuong, Dao Strom, Cathy Linh Che, Vi Khi Nao, Aimee Phan are among the most prominent names. They do not write about Vietnam as a sacred homeland—but as a metaphor they can never fully grasp.

In On Earth We’re Briefly Gorgeous, Ocean Vuong writes in English to his mother—who cannot read English. The book becomes a letter without a recipient—yet it carries the full spirit of a Vietnamese child wrestling with inherited wars and forbidden loves.

Dao Strom, in We Were Meant To Be a Gentle People, blends music, poetry, video, and memoir, crafting a “literature of sound” where each line is a fissure between two worlds.

Cathy Linh Che, in Split, writes about rapes in refugee camps—but through a cold, clinical poetic rhythm, as if the poet herself could not bear to look directly at the wound.

This is the literature of those who no longer believe they belong anywhere—yet who write to survive within that liminal space.
That “placelessness” is not a void—it is a fertile ground for artistic expressions that are hybrid, subversive, eccentric, and dazzlingly creative.

Diasporic feminist literature has also evolved differently—not merely as a protest against patriarchy, but as a struggle between Vietnamese heritage and the minority experience within Western societies. The works of Lê Thị Huệ, Cathy Linh Che, Lan Duong, among others, explore the female body not merely as an object of desire, but as a medium of identity creation: resisting possession by gender, race, or nation.
Through poetry, memoirs, and visual arts, they open spaces of alternative femininity: simultaneously bound by Vietnamese traditions and alienated within the host culture.

Here, feminism becomes the act of writing oneself into existence.

3. The Absence of a “Mythical Homeland”—And the Beauty of Doubt

Whereas the previous generation wrote as if they were finding their way home—to a nation, a regime, a cultural identity—the new generation writes with the tacit understanding that there may be no home to return to.

Yet within that acknowledgment, a new spirit is born:
Acceptance of exile as an intrinsic part of existence.

They no longer use literature as a tool of “struggle,” but as a means of conversing with the ineffable: lost memories, forgotten ancestors, inherited silences, and unseen legacies.

They may not read Võ Phiến or Nguyễn Huy Thiệp directly—but in their writings about sexuality, depression, racial heritage, same-sex love, and fractured memories, we can feel all the hidden wounds of the Vietnamese soul pulsing through them—in new forms.

This is the most enduring form of inheritance.

VII. Vietnamese Literature in the Twenty-First Century—From Insular Mother Tongue to Global Identity

The question, “Where is Vietnamese literature headed?” is no longer merely an internal inquiry.
It has become the question of a generation that must simultaneously write, survive, and redefine identity in a borderless world.

Vietnamese literature—if seen with depth—has not disappeared after 1975.
Rather, it has fragmented, metamorphosed, and proliferated across multiple dimensions: domestic, diasporic, bilingual, postwar, postcolonial, and post-nation-state.

We are entering an era where:

• Literature is no longer tethered to territory,

• Identity is no longer confined to a passport,

• And the voice of the Vietnamese does not require official sanction to echo across the global consciousness.

1. From Isolated Mother Tongue to Multilingual Resonance

Vietnamese literature once lived almost entirely within the sanctity of its native tongue—Vietnamese—as its sacred dwelling.
Today, a new generation of writers is proving that no single language can contain a soul composed of multiple identities.

Writers such as Ocean Vuong, Lan Duong, Nguyễn Phan Quế Mai, Dao Strom are employing bilingualism as both an aesthetic and philosophical tool.
They are not abandoning Vietnamese; rather, they allow Vietnamese to permeate English as an aftertaste, a haunting.

Parallel verses, stories embedded with untranslated Vietnamese words, interlingual echoes—these have become techniques of resisting cultural assimilation.

This opens the possibility for a “Vietnamese literature beyond Vietnam”—where roots are not confined to geography, but live within the spirit.

2. “Post-National Literature”—A Concept We Must Courageously Embrace

In the digital age, writers are no longer dependent on traditional literary institutions—writers’ associations, publishing houses, critical gatekeepers.
Literature can now be self-published, instantly translated online, printed bilingually, and accessed by millions across the planet.

This implies a profound shift:
“Vietnamese literature” is no longer the exclusive property of the Vietnamese nation-state.

This is not betrayal—it is the inevitable evolution of any national literature seeking to enter the history of humankind.

The idea of post-national literature has been applied to Indian, Irish, Lebanese, and Cuban literatures—where exiled writers have become the spiritual representatives of their people, even while physically detached from their homelands.

Vietnamese literature is reaching that threshold—and it demands a broad, generous vision capable of accepting a vital truth:
There is no longer a singular center.
Vietnamese literature can thrive in Sài Gòn, Paris, San Jose, Sydney, Berlin—yet still beat with the same pulse: the human yearning of the Vietnamese spirit.

3. A Literature that Requires No Reconciliation—but Mutual Recognition

The dichotomy of “domestic vs. overseas” is a historical residue of a century marred by war and division.
But the twenty-first century poses a different question:
“Can we recognize each other as diverse manifestations of a shared historical consciousness?”

No one is obliged to “accept” the other.
Domestic literature need not “embrace” diaspora writing.
Diasporic writers need not “return” to the homeland.
But without mutual recognition, Vietnamese literature risks remaining a collection of isolated fragments.

What is needed is not unification—but a willingness to coexist in a space of dialogue.
No one usurps anyone.
No one speaks for everyone.
Only the language remains.
And through it, bridges are quietly built.

4. The Twenty-First Century Vietnamese Writer: Awake, Mobile, and Transcultural

Today’s Vietnamese writer is no longer a nationalist emissary, as during the revolutionary wars.
They are survivors of history, and architects of future memory.
They do not carry flags—but they carry the soul of a people—across borders.

They are:

• A girl composing poetry in Melbourne, half in English, half in Vietnamese.

• A young man of Vietnamese descent in Norway, writing novels in Norwegian—about a grandmother lost in a reeducation camp.

• A blogger in Hà Nội, writing anonymously each night to narrate forbidden dreams.

• A hermit poet in Đà Lạt, each verse a prayer whispered to an unborn generation.

Such is the portrait of contemporary Vietnamese literature—not uniform, not centralized, not consensual—but free, lucid, and resilient.

VIII. In Lieu of a Conclusion—A River Bearing Many Names

“When no one calls the homeland by its mother tongue anymore, literature will be the only thing that still remembers its face.”

There are truths that cannot be conveyed through logic.
They cannot be concluded by mere argumentation.

Vietnamese literature—both within and beyond the homeland—over the past fifty years has never formed a uniform system, nor has it ever constituted a unified discourse.
It is a river—divided into many tributaries—yet never ceasing to flow.

One branch meanders underground—
That is domestic literature, hemmed in by censorship, quietly digging into the layers of memory, morality, and silences unspoken.

Another branch drifts out to sea—
That is diasporic literature, adrift in nostalgia, struggling between preservation and estrangement of identity.

And yet another branch has just begun to emerge—
Neither belonging to one side nor the other—
Writers of the post-exile, post-national generation, whose voices weave through multiple tongues: bilingual, transnational, simultaneously sacred and profane.

All these branches are real.
All are the lifeblood of a body that once endured rift and fracture.

No one owns Vietnamese literature.
No one speaks with absolute authority for the soul of a people.
And therein lies literature’s greatest beauty: it belongs only to those who are willing to listen.

Many have fallen without seeing their works published.
Countless manuscripts were lost, forgotten, rejected, censored.
But literature needs no validation.
It survives within the memory of its readers.
It lives on in handwritten letters, in poetry recitals at dimly lit cafés in Little Saigon, in the quiet glow of a Saigon night, in the footsteps of a Vietnamese child in Canada carrying a Nguyễn Huy Thiệp collection to school.

It survives in us—
Those who still feel a sharp ache at the reading of a true sentence.

We write—not to be acknowledged.

We write—because if we do not, no one will remember.

We write—not for the past, but because the future will need a memory.

Half a century has passed.

We have endured war, peace, separation, exile, reintegration, and countless unnamed sorrows.

We have created great works—and also small, anonymous pages.

But above all, we have preserved one precious thing:
The Vietnamese language—in its most vital form—through literature.

And that alone grants us the right to hope:

That in the next fifty years, there will be no more questions of “domestic” or “diasporic” literature.

There will remain only one question:

“Has a Vietnamese work ever made us feel that we truly belong somewhere—even if only for a fleeting moment?”

April 5, 2025
Uyên Nguyên

___________________________

[1] Postcolonial here refers specifically to the cultural and literary condition of communities formerly subjected to colonial rule, wherein national identity is reconfigured amid Western influence and internal resistance. In the context of Vietnamese diasporic literature, “postcolonial” manifests through writing from a position of exile and minority status, often in a non-native language, while still bearing the weight of historical memory and national trauma—as exemplified by authors such as Linda Lê, Viet Thanh Nguyen, and Ocean Vuong.
[2] The fifty-year journey of Vietnamese literature did not begin from a coherent ideological system, but rather from tentative manuscripts—early fractures authored by individuals who once lived within the revolutionary spirit yet quietly departed from it. Võ Phiến stands as a pioneering figure of Southern reflective literature. Although his writing was never strident, he left behind a vast legacy: short stories, essays, feuilletons, literary criticism, and historical studies—all exuding the spirit of one who inherited the ethos of resistance but ultimately transcended it.
[3] This refers to the philosophical depth in his short stories and essays, where human beings are placed within morally ambiguous situations, history is interrogated, and truth is stripped of myth. Works such as The General Retires, No King, and Salt of the Jungle vividly demonstrate an existentialist outlook, a skepticism toward hierarchies and social conventions, and a reflective critique of both political and spiritual power—through a lens more aligned with Camus or Dostoevsky than with revolutionary literature.
[4] Trần Vũ’s writing is distinguished by a restrained, cold style, reflecting the haunting obsessions of exile, war, and the fractured destiny of the Vietnamese diaspora—through lives that are mute yet saturated with despair. His works resemble somber reports, where characters barely speak, but existential wounds seep through every line.
[5] In The Sorrow of War, Bảo Ninh articulates a rare antiwar voice: tragic, intense, and suffused with repentance—not because of defeat, but because even victory could not salvage a humanity already devastated.
[6] Nguyễn Đức Sơn’s poetry embodies a form of “internal exile”—a conscious withdrawal from social order, living and writing as a spiritual recluse: solitary, defiant, and shattered within the transcendence of a broken soul.
[7] Linda Lê, though writing in French, conveys a nameless solitude—a sense of belonging neither to homeland nor to host nation nor to any community—leaving only the raw voice of a soul exiled among humankind.
[8] The Sorrow of War (Bảo Ninh, translated by Frank Palmos) is among the most widely taught Vietnamese novels in courses on postwar literature, Southeast Asian studies, or world literature at universities such as Yale, Cornell, UC Berkeley, and UBC. It is often studied alongside The Things They Carried (Tim O’Brien) or Apocalypse Now to juxtapose perspectives on the Vietnam War from opposing sides.
[9] The Sympathizer (Viet Thanh Nguyen, 2015), a postmodern novel, has been incorporated into curricula on postcolonial theory, immigrant literature, and war memory studies at major institutions like Harvard, Stanford, Columbia, and NYU. The novel is analyzed as a quintessential example of subverting the American discourse on the Vietnam War, while simultaneously critiquing both colonialism and nationalism from all directions.
[10] The poetry of Ocean Vuong—especially the collection Night Sky with Exit Wounds—has been integrated into MFA programs specializing in contemporary poetry at schools such as NYU, Columbia, the Iowa Writers’ Workshop, and UC Irvine. With a style rich in imagery and preoccupied with war, familial memory, and queer identity, Vuong’s poetry is considered a model of post-exile poetics, marked by profound intercultural depth.