Trong những ngày mưa bão ngập lụt, giữa tiếng kêu cứu vọng lên từ mái nhà lạnh run của người dân miền Trung, một câu hỏi cứ day dứt: “Vì sao mực nước lại dâng nhanh đến thế? Vì sao lũ đã tạnh mà nước vẫn còn lên?” Có lẽ ngay lập tức, dư luận hướng mắt về phía Bắc – nơi nhiều người tin rằng những “quả bom nước” mang tên các đập thủy điện Trung Quốc đang lơ lửng chực chờ nhấn chìm đồng bằng Việt Nam. Nỗi lo ấy không phải không có lý. Nhưng nếu chỉ nhìn về phía thượng nguồn biên giới, e rằng chúng ta đã bỏ qua điều đáng sợ nhất: Quả bom nước lâu nay vốn không chỉ treo trên đầu Việt Nam – mà nằm ngay trong lòng quê hương chúng ta, do chính quyền tạo ra.

Những cỗ máy sản xuất năng lượng đã trở thành cỗ máy sản xuất thảm họa

Từ Lai Châu, Sơn La, Hòa Bình trên sông Đà; đến Tuyên Quang, Thác Bà, Bản Vẽ; từ Sông Ba Hạ đến hàng chục hồ chứa dọc miền Trung – hệ thống thủy điện Việt Nam trải thành một chuỗi những “đập chắn” lên con đường sinh tử của đất nước. Khi hoạt động ổn định, đó là nguồn điện, là “niềm tự hào quy hoạch”. Nhưng một khi mưa rơi quá mức, quy trình vận hành sai nhịp – những hồ này biến thành mũi dao đâm xuống lòng dân.

Trận mưa đầu tháng 10/2025 là một minh chứng. Trung Quốc xả lũ thủy điện Ma Lù Thàng hàng trăm m³/s, đúng là khiến Việt Nam bị động. Ngay sau đó, Thủy điện Tuyên Quang phải xả tới 5.000-7.000 m³/s. Nước từ Ma Lù Thàng chỉ là giọt nước tràn ly. Cả dòng lũ ấy – khổng lồ, dữ dội – đến từ chính những trận mưa khắc nghiệt trên lãnh thổ Việt Nam, từ chính hồ chứa trong lãnh thổ Việt Nam. Từ việc chúng ta đã lấp đi “dung tích phòng lũ” để ưu tiên tích nước phát điện.

Đến tháng 11 năm nay, Nam Trung Bộ gồng mình giữa biển lũ cao hơn cả lịch sử 1993 trên sông Ba. Nhưng không một giọt nước nào từ Trung Quốc chảy đến lưu vực này. Tất cả đến từ mưa lớn và từ những hồ chứa đã đầy. Khi Sông Ba Hạ phải xả tới 16.100 m³/s, người dân phía dưới chỉ còn bấu víu vào mái nhà, vào thân cầu, vào chiếc ghe mỏng manh. Không ai hỏi: “Nước đánh xuống từ đâu?” – bởi câu trả lời quá phũ phàng: Nước xô xuống từ trên trời và từ những cánh cửa xả lũ của chính chúng ta.

Tâm lý “đổ hết cho Trung Quốc” – sự an ủi nguy hiểm

Khi nước bắt đầu tràn vào nhà, tìm một kẻ có thể quy trách nhiệm là phản ứng tự nhiên. Và Trung Quốc – với hàng loạt đập Lan Thương (Mekong), Ma Lù Thàng (Lô – Gâm) – trở thành đối tượng dễ dàng. Nói vậy để nhẹ lòng. Nhưng nếu chỉ dừng ở đó, chúng ta sẽ lặp lại sai lầm.

Không phải năm nào Trung Quốc cũng xả lũ ồ ạt. Nhưng năm nào Việt Nam cũng có lũ.

Và năm nào, hồ chứa của ta cũng được tích nước gần đầy trước mùa mưa, rồi xả xuống với lý do gần như giống nhau: “Khẩn cấp chống vỡ đập.”

Vậy thử hỏi, khi mỗi hồ thủy điện chứa hàng trăm triệu đến hàng tỷ mét khối nước, khi biến đổi khí hậu khiến mưa tập trung hơn, nhanh hơn, bất ngờ hơn, thì việc giữ hồ gần đầy – chẳng khác nào đặt kíp nổ cho một quả bom nước tự chế.

Khi nguồn sống biến thành nguồn chết

Thủy điện được sinh ra từ khát vọng khai thác tài nguyên thiên nhiên để phát triển. Nhưng phát triển không bao giờ đứng ngoài các quy luật địa lý. Khi bao thế hệ sinh sống bên bờ sông, những cánh đồng trôi theo mùa nước, giờ đây bị ngăn bởi những chuỗi tường cao – thì dòng chảy đã bị tách khỏi số phận con người.

Có một nghịch lý đau lòng, ta xây đập để chống lũ. Nhưng mỗi khi lũ đến, chính ta phải mở đập để thoát nước – và lũ lại ùa về từ cánh cửa ấy.

Đó không còn là thiên tai. Đó là nhân tai.

Giải pháp nằm ở thái độ, trước khi nằm ở công nghệ. Chúng ta cần công nghệ dự báo, cần quy trình vận hành liên quốc gia, cần dữ liệu minh bạch từ Trung Quốc. Nhưng trước hết, cần bản lĩnh nhìn vào sự thật: Kẻ có thể nhấn chìm chúng ta không chỉ là những đập ở thượng nguồn, mà là cách chúng ta xây dựng và vận hành những đập ở hạ lưu.

Quản lý hồ chứa phải được tiếp cận như quản lý rủi ro – không chỉ quản lý sản lượng điện. Quy hoạch thủy điện phải tính đến sinh mạng con người – không chỉ năng lực phát. Và quan trọng hơn hết, hãy trả lại cho dòng sông một phần tự do, trước khi nó trả thù bằng chính sức mạnh mà chúng ta dồn ép.

Đến lúc phải nói thẳng: Quả bom nước không treo trên đầu – mà nằm ngay trong tay chúng ta.

Nếu tiếp tục nhìn về phía Bắc để tìm nguyên nhân, khi chính ta mở cửa xả, thì lũ không chỉ cuốn đi nhà cửa và vườn tược – mà còn cuốn đi năng lực tự vấn của một đất nước đang chống chọi với thời tiết bằng sự bất an và thói quen đổ lỗi.

Hãy để từ hôm nay, sau mỗi cơn lũ, chúng ta không chỉ hỏi “Ai xả nước trước?” Mà hỏi “Ai đã không giữ được bình tĩnh để mở cửa lòng trước?”

Bởi nếu tiếp tục đi theo con đường cũ, thì rồi sẽ đến một ngày – khi nước đã rút, chỉ còn lại bùn, và câu hỏi không lời đáp “Chúng ta đã tự đặt mình bên bờ vực này từ bao giờ?”

Và có lẽ, đã đến lúc – người dân không còn phải chạy lũ dưới chân đập, mà chính những người thiết kế, những người quản lý, phải đứng dưới đó – để nghe nước đi qua lòng người.

Yuma ngày 22 tháng 11 năm 2025

NGUYÊN VIỆT