Trong suốt hơn một thế kỷ qua, kể từ ngày triết học và tôn giáo phương Tây bắt đầu tiếp xúc sâu hơn với Phật giáo, một loạt diễn giải thiếu chính xác đã hình thành, lan rộng và bám rễ vào nhiều công trình học thuật. Những công trình ấy, dù được trình bày dưới dáng vẻ uyên bác, vẫn mang một lỗi cơ bản là dùng các phạm trù của tư tưởng phương Tây để áp đặt lên Phật giáo, mà không hiểu rằng Phật giáo được hình thành từ một hệ triết học hoàn toàn khác, một nền tảng nhận thức không xoay quanh bản thể luận, không phục tùng nhị nguyên luận, và không tìm kiếm một Thượng đế tuyệt đối để đối lập với hư vô.

Đây là lý do vì sao những diễn giải sai lầm như của T.R.V. Murti – người từng xem Trung Quán của Long Thọ như một “Hegelism phương Đông”[1] – hoặc của một số triết gia hiện sinh Tây phương vốn hiểu tánh Không như “hư vô tuyệt đối”, đã gây ảnh hưởng mạnh và kéo theo nhiều thế hệ học thuật hiểu sai. Ngay cả những giáo sư danh tiếng, dù mang chức danh “giáo sư Phật học”, lại diễn giải Phật giáo bằng khung Kant, Hegel, hoặc Sartre, thay vì tiếp cận Phật giáo từ duyên khởi và vô tự tính.

Bởi thế, khi họ đặt “bản thể” của Aristotle bên cạnh “tánh Không” của Trung Quán, hay đối chiếu “hư vô” của Heidegger với “Vô” trong Bát Nhã, sự đối chiếu ấy trở thành một sự cưỡng ép bản thể học, là một cuộc hôn phối sai lầm giữa hai nền nhận thức không tương thích.

Nghiêm trọng hơn, nhiều học giả phương Tây rơi vào ảo giác rằng họ đã hiểu Phật giáo chỉ bằng cách tìm điểm tương đồng trong ngôn ngữ khái niệm, mà không hề bước vào cấu trúc tư tưởng, truyền thống hành trì, kinh nghiệm thiền định, hay nền văn hóa – ngôn ngữ nuôi dưỡng Phật học suốt hơn hai ngàn năm.

Không lạ khi những tác phẩm như của Alan Watts[2], Stephen Batchelor[3], hay các bản diễn giải mang hơi hướng New Age đã biến Phật giáo thành triết học trị liệu tâm lý, hoặc một dạng chủ nghĩa hoài nghi duy lý – vốn hoàn toàn xa lạ với tinh thần Bát Nhã. Thậm chí, một số bản dịch và bình giải kinh Bát Nhã của Edward Conze[4], dù có giá trị quan trọng, lại vô tình tạo ra ảo giác rằng tánh Không là một dạng “mysticism” kiểu Tây phương.

Kết quả là họ viết ra những tác phẩm rất “sang trọng” trong mắt độc giả Tây phương, nhưng lại trống rỗng về chiều sâu Phật học. Khi nói đến “Không”, họ lập tức đem so sánh với nihilism, với nothingness, với existential void, và kết luận vội vàng rằng Phật giáo là tôn giáo của hư vô. Nhận định ấy, với người không có nền tảng triết học Đông phương, nghe có vẻ hợp lý. Nhưng với người có chút hiểu biết về duyên khởi, vô ngã và diệu hữu, thì đó là một sai lầm to lớn, gần như biến Phật giáo thành đối tượng của sự hiểu lầm triết học toàn cầu[5].

Điều đáng buồn là không ít học giả Á Đông – đặc biệt trong giới nghiên cứu trẻ – lại tin tưởng tuyệt đối vào những diễn giải ấy chỉ vì chúng mang thương hiệu tri thức phương Tây, xem những công trình đó như chân lý, như “ánh sáng mới” soi tỏ tư tưởng Đông phương vốn “mơ hồ”.

Tâm lý này khiến chúng ta dễ dàng xem những công trình như Buddhism Without Beliefs của Stephen Batchelor, hay các phân tích của một số nhóm triết học phân tích (analytic philosophy), như kim chỉ nam để hiểu tánh Không. Trong khi đó, chính các nhà Phật học uy tín như David Kalupahana, Jay Garfield, Dan Lusthaus, Robert Sharf, và Donald Lopez Jr. đã chỉ ra lỗ hổng triết học và sai lầm căn bản của những cách tiếp cận ấy.

Tâm lý sính Tây này, vốn đã tồn tại từ thời cận đại, nay càng trở nên mãnh liệt khi học thuật được toàn cầu hóa và khi tiếng nói của phương Tây vẫn giữ vai trò thống trị trong thế giới tri thức. Chúng ta không nhận ra rằng Phật giáo không phải là một hệ thống bản thể luận để có thể nhét vào phạm trù “being vs. nothingness”[6]. Phật giáo cũng không phải là một hệ thống hiện sinh luận để giải thích bằng nỗi lo âu và sự phi lý của con người như Sartre hay Camus. Phật giáo lại càng không thể được giảng giải bằng khung khái niệm thần học, nơi “hư vô” chỉ là mặt đối lập của Thượng đế. Chính vì thiếu hiểu biết nền tảng về triết Đông, nhiều người Á Đông đạp chân lên lối diễn giải ấy, rồi quay lại giảng giải cho người phương Đông bằng giọng điệu “hàn lâm phương Tây”, tự tin nhưng sai lầm.

Sai lầm lớn nhất nằm ở chỗ mình không hiểu được cơ chế tư duy của Phật giáo. Trong Phật giáo, “Vô” không phải là phủ định sự hiện hữu, giống như cách một số triết gia phương Tây mô tả hư vô. “Vô” là vô tự tính: không có một bản thể độc lập, không có cốt lõi bất biến, tất cả pháp đều duyên sinh.

Trung Quán luận không hề đưa con người vào hố thẳm nihilism như một số học giả Tây phương từng tuyên bố. Chính Long Thọ đã nói rõ “Do nhân duyên nên các pháp sinh, cũng do nhân duyên nên các pháp diệt.” Không có chỗ nào cho hư vô cực đoan theo nghĩa Nietzsche hay Sartre mô tả. Nếu triết Tây nhìn vào hư vô và thấy sự đổ vỡ, thì Phật giáo nhìn vào tánh Không và thấy sự giải thoát.

Sự “trống rỗng” ấy không phải là hố sâu tuyệt vọng, mà là hình thái của tự do – mở đường cho trí tuệ hiển lộ. “Vô” không phải là phá hủy mọi giá trị, mà là phá chấp để thấy rõ bản chất vận hành của thực tại. Nếu triết Tây nhìn vào hư vô và thấy sự đổ vỡ, thì Phật giáo nhìn vào tánh không và thấy sự giải thoát. Một bên là vực thẳm, một bên là chân trời. Một bên đẩy con người vào khủng hoảng, một bên mở đường cho trí tuệ Bát Nhã.

Tuy nhiên, chính vì phương Tây quá quen với mô hình đối lập hữu-vô, thiện-ác, hữu thần-vô thần, nên không thể tiếp nhận cấu trúc “phi nhị nguyên” của Phật giáo. Từ đó buộc phải diễn giải Phật giáo trong mô hình của họ, giống như nhìn một bức tranh thủy mặc bằng máy quét kỹ thuật số, có thể thu được hình, nhưng mất toàn bộ khí vận.

Đó là lý do vì sao nhiều sinh viên Á Đông học Phật giáo tại các đại học Mỹ, Anh, Đức, Pháp… thường thuộc nằm lòng các diễn giải sai lạc này, nhưng lại chưa từng đọc Long Thọ qua truyền thống Ấn-Tạng, hay chưa từng thâm nhập tinh thần Thiền, Duy Thức qua các bản luận gốc. Bấy giờ, là học Phật giáo qua lăng kính đã bị Tây phương hóa, rồi xem nó như tiêu chuẩn “học thuật quốc tế”.

Không lạ gì khi những diễn giải sai lầm ấy lại trở nên hấp dẫn đối với nhiều học giả Á Đông đang mong tìm một “ngôn ngữ sang trọng” để nói lại những điều cha ông mình đã giảng suốt ngàn năm.

Nhưng nguy hiểm không chỉ nằm ở mặt học thuật. Khi nền tri thức Á Đông bị phương Tây hóa một cách méo mó, khi Phật giáo bị ép vào khung triết học không phải của mình, thì hậu quả là con người mất dần khả năng tiếp cận Phật học nguyên bản, đánh mất căn tính triết học của chính mình.

Như Donald Lopez Jr. từng cảnh báo “Phật giáo mà phương Tây mô tả không phải là Phật giáo, mà là hình ảnh của chính họ phản chiếu trong gương.”[7] Đây là một nhận định sâu sắc về quá trình Tây phương hóa Phật giáo, biến đạo giác ngộ thành một hệ triết học quen thuộc với mô hình tự thân của mình.

Thay vì thâm nhập tuệ giác Bát Nhã, chúng ta chỉ tiếp nhận một bản sao nhạt nhòa của tư tưởng phương Tây, bọc trong chiếc áo Đông phương cho dễ tiêu hóa. Sự sính Tây hay ngoại ấy dẫn đến một xã hội trí thức bị mất nền tảng, không hiểu sâu cái vốn có, lại chạy theo cái từ bên ngoài đem đến, mà cái bên ngoài ấy vốn cũng hiểu sai nguồn gốc mà họ vay mượn.

Phê phán sự ngộ nhận của phương Tây không phải để bài bác tri thức Tây phương – vốn có giá trị lớn trong nhiều lĩnh vực – mà để nhấn mạnh rằng Phật giáo phải được hiểu từ chính chiều sâu triết học và truyền thống tâm linh. Tánh Không không phải là nihilism. Vô ngã không phải là bi quan. Duyên khởi không phải là định mệnh. Và giải thoát không phải là trốn chạy khỏi thực tại, mà là thấy rõ thực tại để không còn bị trói buộc.

Đã đến lúc giới trí thức Đông phương, dù ở biên địa nào, phải tỉnh táo hơn, học Tây bằng trí trí tuệ, không bằng mặc cảm; phải giao lưu tư tưởng bằng hiểu biết, không bằng sự cuồng nhiệt chạy theo những mô hình triết học xa lạ.

Nếu Tây phương có quyền diễn giải Phật giáo theo cách của họ, thì giới thiện tri thức Đông phương càng phải có trách nhiệm gìn giữ chiều sâu nguyên bản của đạo Phật. Học giả Á Đông không thể chỉ lặp lại lời của các giáo sư Harvard hay Oxford rồi coi đó là chân lý. Sự khiêm tốn trí thức không nằm ở việc thần tượng hóa Tây phương, mà nằm ở việc dám nhìn thẳng sai lầm của họ và kiên định với nguồn trí tuệ của chính mình.

Phật giáo không cần được cứu bằng triết học phương Tây. Ngược lại, chính thế giới hiện đại – với những khủng hoảng bản thể, đạo đức và tinh thần – đang tìm thấy nơi Phật giáo một lối mở mà triết học của họ không thể cung cấp. Nhưng để cuộc gặp gỡ ấy trở thành chân chính, Phật giáo phải được hiểu đúng, phải được trình bày từ chính nền tảng của mình, chứ không phải từ những chiếc kính méo mó mà phương Tây đeo vào.

Một nền học thuật lành mạnh không bắt đầu bằng sự sùng bái người khác, mà bắt đầu bằng việc hiểu rõ chính mình. Và muốn hiểu rõ chính mình, chúng ta cần phải quay về với nguồn tâm linh và triết học mà tổ tiên đã để lại – nơi “Vô” không phải là hư vô, nơi trống rỗng lại là sự đầy đủ, và nơi tịch nhiên ẩn chứa diệu dụng vô biên.

Phật lịch 2569 – Ngày 5 tháng 12 năm 2025

LÔI AM

_____________________

[1] T.R.V. Murti, trong The Central Philosophy of Buddhism (1955), đã diễn giải Trung Quán như một dạng “Hegelism của Ấn Độ”, áp đặt mô hình biện chứng Hegel–Kant lên Long Thọ và hiểu Tánh Không như “phủ định tuyệt đối”. Cách đọc này bị nhiều học giả Phật học đương đại phê phán là một nỗ lực “Tây phương hóa” tư tưởng Trung Quán, làm sai lệch nền tảng duyên khởi và vô tự tính của Long Thọ.
[2] Alan Watts, dù có công phổ biến Phật giáo tại phương Tây, thường diễn giải đạo Phật theo hướng “New Age hóa”: làm mềm yếu nền tảng giới–định–tuệ, biến tánh Không thành một dạng “vũ trụ hòa hợp toàn thể”, và trình bày Phật giáo như chủ nghĩa tương đối tinh thần. Các học giả nghiêm túc như Donald Lopez Jr., Robert Sharf và David McMahan đã phê phán mạnh mẽ khuynh hướng này vì làm lệch đi chiều sâu triết học và đạo đức của truyền thống Phật giáo.
[3] Stephen Batchelor, qua Buddhism Without Beliefs và Confession of a Buddhist Atheist, chủ trương tái định nghĩa Phật giáo như một dạng hoài nghi duy lý, loại bỏ nghiệp báo và tái sinh, và trình bày Đức Phật như một triết gia kiểu Socrates. Cách tiếp cận này bị phê phán là giảm thiểu Phật giáo (Buddhist Reductionism), làm nghèo đi chiều sâu siêu hình và đạo đức của truyền thống.
[4] Edward Conze, dù là dịch giả và học giả quan trọng của văn hệ Bát Nhã, thường diễn giải tánh Không theo hướng huyền bí học phương Tây, gán yếu tố “mysticism” vào kinh điển Đại thừa, khiến nhiều độc giả hiểu Phật giáo như một dạng huyễn học thần bí. Các học giả thế hệ sau như Robert Sharf và Donald Lopez Jr. đã chỉ ra những giới hạn và sai lệch trong phương pháp tiếp cận này.
[5] Một số học giả hiện đại—như Paul Williams (ở giai đoạn đầu), Nishida Kitarō, và vài tác giả trong Cambridge Companion to Buddhist Philosophy—từng diễn giải tánh Không như một dạng “bản thể luận hư vô”, gán Long Thọ vào khuynh hướng hoài nghi cực đoan và xem Trung Quán như biện chứng phá hủy mọi khẳng định. Các học giả như Jay Garfield, David Kalupahana và Mark Siderits đã phê phán những cách hiểu này, khẳng định tánh Không không phải là hủy vô mà là vô tự tính trong duyên khởi.
[6] Nhiều triết gia Tây phương nghiên cứu Phật giáo bằng khung tư duy Hy Lạp–Kitô giáo—bản thể luận, chủ thể tính, “being vs. nothingness”—và vô tình áp đặt các cặp nhị nguyên lên một truyền thống vốn phi nhị nguyên. Cách tiếp cận này khiến Phật giáo bị biến dạng thành một loại “triết học Hy Lạp hóa”, đặc biệt thấy rõ trong các bài bàn về Tánh Không trong giới triết học phân tích (analytic philosophy).
[7] Tinh thần phê phán việc Tây phương “tạo ra một hình ảnh Phật giáo phản chiếu chính họ” được nêu rõ trong lập luận của Donald S. Lopez Jr., đặc biệt trong Curators of the Buddha (1995), nơi ông chỉ ra rằng Phật giáo trong học thuật phương Tây là một cấu trúc tri thức do chính họ kiến tạo theo nhu cầu triết học và tâm linh của mình. Phiên bản diễn đạt gần nhất xuất hiện trong Buddhism & Science (2008): “The Buddhism that many Westerners celebrate is not the Buddhism of Asia, but a Buddhism they have crafted to mirror their own values.” Lập luận này được củng cố trong The Scientific Buddha (2012) và Prisoners of Shangri-La (1998), khi Lopez phân tích cách phương Tây tái tạo Đức Phật và Phật giáo theo mô hình tri thức của họ.